Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc
Yüklə 2,18 Mb. Pdf görüntüsü
|
B u l u d x a n X L L O V M Ü A S R A Z R B A Y C A N D L — 142 — spesifik c h tl ri n z rd n keçir k. Z rfliyin bir s ra növl ri, m s l n, yer z rflikl ri yer bildir n isiml rl çox ifad olundu u halda, ba qa növl ri bu cür isiml rl ifad oluna bilmir. Bundan ba qa, t rzi-h r k t, zaman, s b b z rflikl ri daha çox feili ba lama v feili ba lama t rkibl ri il ifad olunur. Ancaq yer z rflikl ri feili ba lama il ifad olunmur. Yaxud qar la d rma v rt z rflikl ri yaln z xüsusil mi t rkibl rl ifad olunur. Yeri g lmi k n, qeyd ed k ki, qar la d rma v rt z rflikl rinin yaln z qurulu u mür kk b olur. Ona gör ki, onlar xüsusil mi t rkibl rl ifad olunur. Z rfliyin qurulu u.Z rflik qurulu ca sad v mür kk b olur. Sad z rflikl r bir vahidl , y ni sad , düz ltm , mür kk b sözl rl ifad olunur. M s l n: Atan öldü c bh l rd , S n alma- d n sora n .Q vr la-q vr la d yir da lara. (S.Vur un) r f ana- s ndan ayr lm r, gec l r h y td , çarda n alt nda yer sal b onunla yana yat rd . ( . xl ) amxal atas n gör nd qeyri-ixti- yari aya a qalxd . ( . xl ) Yaz aylar nda gurlay b-ça layan Ala- göz çay indi sap kimi nazilib sakit-sakit ax rd . ( . xl ) O, h mi- ki kimi astadan, ancaq ür kd n güldü. ( . xl ) Zeyn b daha ucadan q hq h ç kdi v hiyl g rc sin gözl rini oynatd . ( . xl ) Mür kk b z rflikl r feili ba lama, feili sif t v m sd r t rkibl ri, III, II növ t yini söz birl m l ri il (b z n I növ t yini söz birl m l ri il ) ifad olunur. M s l n: At gah dal ayaqlar üst f rlanaraq oynay rd . Pakiz xala o lunun sözl rini dinl dikc kövr lir, ba n asta-asta y r alay rd . (S.Q dirzad ) H mi Qorid n qay danda atan onun qaba na adam gönd r r- di. ( . xl ) Ya llini ötdüyü halda saçlar na d n dü m mi dir. M n onu u aq sanatoriyas nda gördüm. bil iç ri gir nd dal t K rimli seyfin qar s nda oturmu du. ( .Babayeva) B u l u d x a n X L L O V M Ü A S R A Z R B A Y C A N D L — 143 — Qeyd: T yin kimi, z rflikl r d “bir” sözü il i l n bilir. Biz m lum idi ki, bir sözü h m t yind n vv l, h m d sonra g lib t yin aid olur. Z rflikd is bel - dir: bir sözü yaln z z rflikd n vv l g ldikd z rfliy aid ola bilir. M s l n: Yaz q bir top kimi qalx r yerind n. Bir s h r ba larda g zm y ged rdik. “Bir” sözü z rfd n sonra i l n rs z rfliy aid ol- mur. M s l n: S h r bir ba larda g zm y ged rdik. Z rfliyin m na növl ri. Z rfliyin m na növl ri a a dak - lard r: T rzi-h r k t, zaman, yer, miqdar, s b b, m qs d, rt, qar- la d rma, d r c z rflikl ri. T rzi-h r k t z rfliyi i in icra t rzini, v ziyy tini bildirir. Bu z rflikl r t rzi-h r k t z rfl ri, feili ba lama, feili ba lama t rkibl ri, qo mal isiml r, qo mal frazeoloji vahidl rl ifad oluna bilir. M s l n: T l b mühazir ni nöqt b nöqt yaz rd . Tük zban xala sakitc gözl rini q y b g l n adama baxd v bir- d n qollar n aç b o lunun qaba na yüyürdü. ( . xl ) mran t - ccübl ona baxd . ( . xl ) Qap lar taybatay aç lm d . Doldurur q lyan gülüms y r k. Bula n suyu göy otlar n aras il r l- daya- r ldaya ax rd . ( . xl ) Pakiz qaça-qaça doqqaza ç xd . ( . xl ) li ç n sind ell r göz li. Dinl y - dinl y oxaylar de- yir. (S.Vur un) Hiss edirdim ki, zaldak lar bir an bel n f sl rini ç km d n m ni dinl yirl r. Z ngd n vv l m kt bin h y tind qo a-qo a g z r k d rsl rini t krar ed rdil r. ( . xl ) Onlar h r s h r gün l birlikd oyanar, al- lvan çiç kli meyv a aclar n n alt ndan keç r k m kt b ged rdil r. ( . xl ) Zeyn b mran n etiraz na baxmadan onun üstünü t mizl di, sonra da Tük zban xalaya üzünü tutdu. ( . xl ) Qeyd etm liyik ki, il qo mas konkret isiml r qo ulark n vasit li tamaml n ifad sin xidm t edir: Balta il do rad m. Q l m il yard m. Traktor il umlad m. Fazil dala ç kilib lini B u l u d x a n X L L O V M Ü A S R A Z R B A Y C A N D L — 144 — gözl rinin üstün qoydu, diqq tl ah n üzün bir neç saniy bax- d . ( .Haqverdiyev) Lakin il qo mas müc rr d isiml r qo ul- duqda i in icra t rzini bildirir v z rflik kimi ç x edir. M s l n: C sar tl dedim. Zorla dan d m. M h bb tl dedim. Gücl raz la d m. Almaz diqq tl Mirz S m nd ri dinl yir v ona yana b ac bir istehza il , hidd tl tüpürür. (C.Cabbarl ) Qeyd: B z n konkret isiml r müc rr dl r k il qo mas il i l nir v z rflik v zif sind ç x edir. M s l n: Qona duz-çör kl qar lad lar. B z n is müc rr d isim konkret m na ifad ed r k tamaml q kimi ç x ed bilir. M s l n: F rhad m h bb tl da uçurdu. Yuxar da qeyd etdiyimiz kimi, t rzi-h r k t z rflikl ri frazeo- loji vahidl rl d ifad olunur. M s l n: Mehdi yola baxd , qula s sd . T rzi-h r k t z rflikl rinin bir s ra m na növl ri vard r: in, h r k tin keyfiyy tini bildir n t rzi-h r k t z rflikl ri, müqayis bildir n t rzi-h r k t z rflikl ri, hal-v ziyy ti ks etdir n z rf- likl r. in, h r k tin keyfiyy tini bildir n t rzi-h r k t z rfliyi si- f tl , z rf kimi d rk olunan sözl rl v frazeoloji vahidl rl ifad oluna bilir. M s l n: S nin zülmün sükut edirmi ki, m n sakit da- yan m. (C.Cabbarl ) Fazili – D rb nd bu hal ti görüb ucadan q q rd . ( .Haqverdiyev) Bir saatd r g lmi m, m n dürüst ca- vab vermir. (N.N rimanov) B y d çox hirsli durub, at n minib getdi. ( .Haqverdiyev) Amerika, yax dinl , bu qatar n ilk s sini. Göz l durub, göz l g zib, göz l bax, Onlar yar ac, yar tox ya ay rd lar. Sonra da astaca bo qab n böyründ süfr y qoydu. ( .Babayeva) Yax deyibl r ki, q z b pis m sl h tçidir. ( .Babayeva) B u l u d x a n X L L O V M Ü A S R A Z R B A Y C A N D L — 145 — Müqayis bildir n t rzi-h r k t z rflikl ri d i in, h r k tin icra t rzini bildirir. Lakin bunlar n m zmununda bir obrazl l q, b nz tm olur. Müqayis bildir n t rzi-h r k t z rfliyi kimi, q d r, t k, t ki v s. qo man n art r ld söz v birl m l rl ifad olunur. M s l n: G zir d rdli kimi, biq rar kimi; z m tli Neva da ax rd , a r-a r dünyadan kü mü kimi. D rdi g r k aç b a ardasan, saxlasan ür yi d mrov kimi yey r, d rdini gizl d n d rman tapmaz dey rl r. ( .Babayeva) Bacalardan burula- burula qalxan tüstü duman kimi k ndin üz rin yay lm d . ( . xl ) Donu aç lan yolun palç saqq z kimi aya a yap d . ( . xl ) Arx n dumduru suyu r- r buzlar y d r b apard qca onlar çilikl nmi ü kimi cingild yirdi. ( . xl ) Güman edir m ki, biz onunla yeni bir dost kimi görü c yik. ( . f ndiyev) T rzi-h r k t z rfliyinin bir qismi i in, h r k tin icra t rzini bildirm kl yana , i gör nin özünün d hal-v ziyy tini ks etdirir. M s.: Q çlar s - s qap ya yax nla d . Bu cür t rzi - h r k t z rflikl ri feili ba lama v feili ba lama t rkibl ri il daha çox ifad olunur. B z n is t rzi-h r k t z rfl ri v ziyy td , kild , halda, t rzd sözl rinin qo uldu u ifad l rl ifad oluna bilir. M s l n: O, çox k d rli v ziyy td dayanm d r; clasdan tutqun halda ç xd . Zaman z rfliyi. Zaman z rfliyi i in, h r k tin v eyni zaman- da lam tin mü yy n bir zamanla ba l oldu unu bildirir: n vaxt? haçan? n vaxtad k? haçandan haçana? v s. kimi suallar ndan birin cavab verir. Zaman z rfliyinin ifad vasit l ri a a dak - lard r. 1. Zaman z rfliyi ilk növb d sad , düz ltm , mür kk b za- man z rfi il ifad olunur. M s l n: Sabah u aqlar n mü llim sini qonaq ça rmaq ist yir m. Dedi ki, ç k bundan lini, bu çoxdan ölüb. Al ram gec l r masa arxas nda m n, saçlar m da a ar r, q lbimin at ind n. (B.Vahabzad ) El indimi g lirs n? ( . xl ) Ax am qonaqlar c m oldular, bir azdan sonra b y d iki n f r Yüklə 2,18 Mb. Dostları ilə paylaş:
|