Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
134
—
h r k t z rfliyi) nec ?, n  cür?sual na cavab verdiyi qeyd olunur. 
Bu cür f rql ndirm  do ru deyildir. Ona gör  ki,  t yinin ham s  
eyni zamanda bu üç suala (nec ?, n  cür?, hans ?) cavab ver  
bilmir. M s l n: Qar n n gün d n v  d rdd n yanm  heyb tli 
üzü q rib  bir nurla i qland .( . f ndiyev) cüml sind   t yin 
nec ?, n  cür? sual na cavab verir, ancaq hans ? sual n   t l b 
etmir. Ba qa misala diqq t yetir k: L zgi R sul  v   kürd Nuru  
daha etibarl  dostlar say l rd lar  cüml sind  is   t yin  hans ? 
sual n   t l b etdiyi halda,  nec ? n  cür?sual na cavab vermir. 
Buna gör   d   t yinl   t rzi-h r k t z rfliyini f rql ndirm k üçün 
onlar n sual na yox, hans  üzv  aid olduqlar na diqq t yetirm k 
laz md r. Bel  ki, t yin  ya m zmunlu üzvü, z rflik is   h r k t 
m zmunlu üzvü izah edir. 
 
Qeyd:  T yin ikinci d r c li üzvl r iç risind  
müst qilliyi az olan, daha çox as l  olan üzvdür. 
g r ist nil n bir cüml d   t yin olunan sözü atsaq, 
t yin müst qilliyini itir r, ya aya bilm z. 
 
T yin v  t yinolunan. B z n bir cüml d  bir t yinolunan n 
bir neç  t yini olur v  bunlara h mcins t yinl r deyilir. M s l n: 
Burada  srl rd n yadigar qalan, üstünü dumanlar, çiskinlik 
alan böyük  bir qala var. (S.Vur un) B z n is  bunun  ksin  
olaraq bir t yinin bir neç  t yin olunan  olur. M s l n: 
    Bu yeni q lbinl ,  üurunla s n 
    Bizim k ndimizd  mü llim s n. (S.Vur un) 
B z n t yinin t yinl n nd n sonra i l nm sin   d  rast 
g lirik. M s.: 
hm d yaz q  sevgilisinin ba na f rf ra kimi 
f rlan rd . Bu tipli sözl ri (yaz q) t yin yox, xüsusil m y n  lav  
kimi götürm k daha düzgündür. T yin daha çox as l  üzv oldu u 
üçün cüml d  müxt lif  kilçil r q bul ed r k d yi m k imkan na 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
135
—
malik deyil, lakin t yinolunan s rb stdir, ist nil n  kilçini q bul 
ed r k d yi  bilir.  
T yin h m III növ t yini söz birl m l rinin  vv lind , h m 
d   t r fl rinin aras nda i l n  bilir. M s l n:  Taygöz  Yusifin 
mril  qar n   öz    ota na sal b qap n  ba lad lar.  ( . f ndiyev) 
Çox sevir m ana yurdun ax b ged n çaylar n . (S.Vur un) 
B z n t yin  bir sözü il   i l nir.  Bir sözü h m t yind n 
vv l, h m d  sonra g l r k t yin  aid ola bilir. H r iki halda 
t yinl  birlikd  götürülür. T yind n sonra g ldikd   t yinlik 
d r c sini gücl ndirm y  xidm t edir. M s l n: 
    Odur, q hr man m yer  y x lm , 
    Titr yir aln nda boranl  bir q . (S.Vur un) 
Bir sözü t yind n  vv l g ldikd  is , t yinin m nas na 
qeyri-mü yy nlik verir. Yen   d   t yinl  birlikd  götürülür. 
M s l n: 
    D yi ir dünyan n köhn  m nas , 
    Bir yeni al mi o ni an verir. (S.Vur un) 
Yuxar da qeyd etdiyimiz kimi,  ya m zmunlu bütün 
üzvl rin t yini ola bilir. M s l n: Mübt daya aid t yin: Bu gün d  
kor kimi Quran oxuyan 
        rqin göz ll ri e idir s ni. (S.Vur un) 
smi x b rin t yini ola bilir: 
    El  bil ki, dal alarla p nc l
n bir adad r. (S.Vur un) 
H tta b z n mür kk b feill rl  ifad  olunan feili x b rin 
isim hiss sin  d  aid t yin ola bilir. M s l n: H r t r fd  n z r  
çarpan t mizlik rahat v  xo  bir t sir ba
lay rd . 
Tamaml a aid ola bilir: Alq   mdiyimiz halal südün , Bu 
gün d  borcluyam h r öyüdün . (S.Vur un) 
T yinl r z rflikl r   d  aid ola bilir: M n bir  x lv t  ota a 
ç kilmi m. 

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
136
—
T yinl rin qurulu u. Mübt da,x b r v  tamaml q kimi 
t yinl r d  qurulu ca  sad   v   mür kk b olur. Sad   t yinl r bir 
leksik vahidl  ifad  olunur. M s l n: 
   Burda n f s al r böyük bir  h r, 
    h r  s mayan geni  küç l r. (S.Vur un) 
D mir  ç p rl ri e qim, dil yim. (B.Vahbzad )  gid  P nah 
xan n yurdunda biz iki n f q qalm q.  ( . f ndiyev)  C nubi 
az rbaycanl lar  ran 
ah n n siyas tind n b rk incidirl r. 
( . f ndiyev) Ax, knyaz, bilirsiniz ki, namuslu adam heç vaxt bu 
d r c d  alçaql q el m z! ( . f ndiyev) 
Mür kk b t yinl r II, III növ t yini söz birl m si, feili sif t 
t rkibl ri v  müxt lif nitq hiss l rind n ibar t olan mür kk b 
t rkibl rl  ifad  olunur. M s l n: Maya bu sözl rd n almaz kimi 
par ldayan  cüml l r düz ldirdi.  g r siz insanlar  burul anlar-
dan ç xarmaq haqq nda dü üns ydiniz,  Araz n o tay nda bo u-
lan az rbaycanl lar bir d f   d  olsa yad n za dü rdi. ( . f ndi-
yev) 
xsiyy t, vicdan azadl  olmayan  yerd  hans   h yatdan 
dan maq olar. ( . f ndiyev) Xalq siz   lvan buludlar üz rind  
uçu an m l kl r kimi görünür. ( . f ndiyev) 
 
    Boz da lar n arxas ndan axan kür, 
    “Yand m dey n” s hralar  dola r. (S.Vur un) 
 
T yinin m na növl ri.T yinl r bir s ra m na növl rin  
malikdir. M s l n, sif tl  ifad  olunan t yinl r  lam t, keyfiyy t, 
sayla ifad  olunan t yinl r miqdar, s ra,  v zlikl rl  ifad  olunan 
t yinl r i ar   t yinl ridir. Bundan ba qa, feili sif t v  feili sif t 
t rkibl ri il  ifad  olunan t yin h r k tin  lam tini bildir n, -dak , 
-d ki  kilçili sözl rl  ifad  olunanlar zaman v   m kan, qo mal  
birl m l rl  ifad  olunanlar müqayis , b nz tm   t yinl ri olur. 
M s.:  Sonra  xumar bax lar  il  canlar alan  gözl rin  yen  
baxd .  Söyüdlü arx n k nar nda bit n  yarp zlar h r t r f   tir 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
137
—
saçacaq.  ( . f ndiyev)  Rejissor yerind n s çray b  iti  add mlarla 
s hn y   t r f getdi. (Anar) Sol projektorla i qland r lm  
s hn d   iki n f r qrimsiz  aktyor dayanm d . (Anar) Rejissor 
q vraq bir  s çray la pill k nl ri q t edib s hn y  qalxd ,  ön 
t r fd n dayanm  qarabu day , sinli ki iy  yana d . (Anar)  
T yinin ifad  vasit l ri.  T yin  n çox sif tl rl  ifad  olu-
nur. Buna gör   d   t yinl  sif ti qar d r r, eynil dirirl r. Lakin, 
n z r  almaq laz md r ki, t yinin ifad  imkanlar  geni dir. O, 
sif td n  lav  isim, say,  v zlik, feili sif t v  feili sif t t rkibl ri, 
bir s ra qo mal  birl m l r, t yini söz birl m l ri v  müxt lif 
nitq hiss l rind n ibar t olan t rkibl rl  ifad  oluna bilir. 
Sif tin  sas sintaktik v zif si t yin oldu undan h r cür 
qurulu a, lü vi m na qrupuna v   d r c   lam tin  malik olan 
sif tl r t yin olur. M s l n:  üursuz, gücsüz, idraks z  adamlar 
adam deyil.  Qad ns z  ev soyuq olar. (N.H s nzad )  Bu  alovlu - 
odlu  sözl r ür kl ri yaman yand r r.  Bütün  ski  tanr lara dar l-
d m, h p m cazi sevgil rd n yoruldum. (C.Cabbarl ) Cavad n saç-
lar ,  çatma  qa lar   v   nazik  b lar  zil qara, gözl ri is  ala idi. 
(Anar)  Z rnigar xan m uzun donunun  t yi il  gözl rini sil -sil  
amxal n arxas nca c ra dü dü. ( . xl ) 
Bir  ltaq körp d n,  
Bir n r cavandan; 
titr k bir qocaya çevrilir ür k... (M.Araz) 
ri  v   vahim li  kölg l r torpaq dö m d   g zdi, divarlara 
dü dü, b z n d  tavana qalx b p rd l rd  dola d .  ( . xl ) 
Xatirind  varm   boranl  ça lar, bürümü dü bizi zal m qaçaqlar. 
(M.Mü fiq) 
siml r t yin v zif sind   i l ndikd  atributivl m li olur. 
Atributivl mi  isiml r t yin etdikl ri sözl ri material, rütb , titul, 
cins, milli m nsubiyy t v  s. c h td n izah edir. M s l n:  Da  
pill l ri qalx r v  ür yi döyünür.  air Nizami m ktubu oxuyub bir 
q d r fikr  getdi. Rus  van onun çoxdank  dostu idi. Bir müdd ts  

---