Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
158
—
c) bütöv v  ya yar mç q cüml  olmas .  
4.
g r sad  cüml d   h mcins üzvl r, xüsusil m -
l r, xitablar, ara sözl r varsa, onlar n h r birini d  
qeyd etm k laz md r.  
5. Sad  cüml  üzvl rin  gör  t hlil edilir v  h r bir 
üzvün ifad  vasit l ri göst rilir.  
6. Sad  cüml  üzvl rin  gör  t hlil edil rk n birinci 
cüml nin qrammatik  sas  olan x b r, sonra 
mübt da, daha sonra x b r zonas ndan ba layaraq 
mübt da zonas na q d r dig r ikinci d r c li üzvl r 
(z rflik, tamaml q, t yin) tap l r v  onlar n h r 
birinin ifad  vasit l ri qeyd olunur.  
Sad  cüml nin sintaktik t hlili. 
A a dak  cüml nin  ifahi v  yaz l  sintaktik t hlilini 
nümun  kimi veririk
1
:  
a) ifahi t hlil:  
K ndin yax nl nda q vr la-q vr la  r ldayan çay 
yeni do an gün i gözqama d r c  parlaql qla  ks 
etdirirdi.  
1. fad   m qs di v  intonasiyaya gör   n qli 
cüml dir. 
2. Qurulu ca sad  cüml dir, bir qrammatik  sas  var 
(çay  ks etdirirdi). 
3. Çütt rkibli cüml dir, geni dir, bütöv cüml dir.  
4. Cüml  üzvl rin  gör :  
Çay n  edirdi? –  ks etdirirdi, x b rdir, feili x b r-
dir, mübt da il  (çay) uzla ma  laq sind dir, sad  
x b rdir.  
1
 
.M. hm dov. Linqvistik t hlil bacar qlar   a lanmas n n elmi-metodik 
saslar . “T hsil” n riyyat , Bak , 1997, s.45-47
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
159
—
N   ks etdirirdi? – çay, mübt dad r, isiml  ifad  
olunmu dur, sad  mübt dad r.  
N yi  ks etdirdi? – gün i, tamaml qd r, vasit siz 
tamaml qd r, isiml  ifad  olunmu dur, x b rl  idar  
laq sind dir, sad  tamaml qd r.  
Nec   ks etdirirdi? – parlaql qla, z rflikdir, t rzi-
h r k t z rfliyidir, z rfl  ifad  olunmu dur, x b rl  
yana ma  laq sind dir, sad  z rflikdir.  
 Hans  çay? – k ndin yax nl nda q vr la-q vr la 
r ldayan,  t yindir, feili sif t t rkibi il  ifad  
olunmu dur, t yin etdiyi üzvl  (mübt da il ) yana ma 
laq sind dir, mür kk b t yindir.  
 Hans  gün ? yeni do an, t yindir, feili sif t t rkibi 
il  ifad  olunmu dur, t yin etdiyi üzvl  (tamaml qla) 
yana ma  laq sind dir, mür kk b t yindir.  
 Nec  parlaql qla? – gözqama d r c , t yindir, sif tl  
ifad  olunmu dur, t yin etdiyi üzvl  (z rflikl ) 
yana ma  laq sind dir, sad  t yindir.  
b) Yaz l  t hlil:  
Yaz l   t hlil h m 
rti i ar l rl , h m d   c dv l 
klind  apar la bil r.  rti i ar l r a a dak  kimi 
q bul olunmu dur: 
Mübt da: 
 (bir düz x tl ) 
X b r:                                  (iki düz x tl ) 
Tamaml q:                                          (k sik x tl rl )  
T yin: ~~~~~~~~~~~~~~~ (dal al  x tl )  
Z rflik: ~~~~~~~~~~~~~~~  (bir dal al , bir düz x tl )  
H min cüml nin i ar l rl  yaz l  t hlili bel  apar l r:  
K ndin yax nl nda q vr la-q vr la  r ldayan çay  
yeni do an gün i gözqama d r c  parlaql qla       
ks etdirirdi.  

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
160
—
Yuxar da verdiyimiz t hlil sxemi v  nümun l ri cüt-
t rkibli sad  cüml nin sintaktik t hlilin  aiddir. 
T kt rkibli, bütöv v  ya yar mç q cüml l rin sintaktik 
t hlili d  cütt rkibli cüml nin t hlil sxemind  oldu u 
kimi apar l r. Ancaq t kt rkibli cüml l rd  cüml nin:  
a) mübt da v  ya x b r  sas nda  m l   g l n 
t kt rkibli cüml  oldu u v   
b) t kt rkibli cüml nin növü qeyd olunur.  
Yar mç q cüml l rd :  
a) bütöv cüml l rd n f rqli olaraq, bel  cüml l rin 
yar mç q oldu u v   
b) hans  üzvl rin burax lm  oldu u göst rilir.  
  
d biyyat: 
 
1.
.Abdullayev, Y.Seyidov, A.H s nov. Müasir Az rbaycan 
dili. IV hiss . Sintaksis. Bak , “ rq-Q rb”, 2007, s.149-170 
2. N.Abdullayeva. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisi. Bak , 
ADPU-nun n ri, 1999, s.56-66 
3. Q. .Kaz mov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak , 
“Aspoliqraf LTD” MMC, 2004, s.135-152 
4. K.Abdulla. Az rbaycan dili sintaksisinin n z ri probleml ri. 
Bak , MTM- nnovation, 2016, s.131-133 
5. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisind n praktikum. Bak , 
ADU-nun n ri, 1978, s.20-30 
6.
. hm dov. Linqvistik t hlil bacar qlar   a lanmas n n elmi-
metodik  saslar . “T hsil” n riyyat , Bak , 1997, s.45-47 
 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
161
—
 
 
ÿ
ËÀÂÿËÿР
 
 
   
  lav l r haqq nda m lumat.  lav l r cüml d   h r hans  
bir üzv  aid olmaqla, h min üzvün d qiq, ayd n izah v  ifad  
olunmas na xidm t edir. Bu zaman  lav l r aid oldu u cüml  
üzvünün v zif sini da y r. M s l n:  
Apar r iclas  yolda  B xtiyar  –   
M nim dastan m n ba  q hr man . (S.Vur un)  
Yüks li im s n  ba l ,  
S n  –  min illik pasl  q f l,  
M n susuram. (X.R.Ulutürk)  
aftal lar iril ib buda n   y nd ,  
Gönd r r m sovqat n  – s nin d  öz pay n . (S.Vur un)  
Sentyabr n 22-si ötüb keçmi   yay n son günü – pay z n ilk 
günüdür. (Anar) Dekabr n 22-d  – ilin  n uzun gec sind   q  
girir. (Anar)   
  lav l rin bir qismi as l  oldu u cüml  üzvl rind n xüsusi 
fasil   v  intonasiya il  ayr ld  halda, bir qismi fasil  il  ayr la 
bilmir. Buna gör  d   lav l r özü iki qrupa ayr l r:  
 1. Mü yy n fasil  il  ayr lan, xüsusil
n  lav l r;  
2. Xüsusil m y n  lav l r. 
 1.Xüsusil
n  lav l r. As l  oldu u, aid oldu u cüml  üzvl -
rind n sonra g lib onun qrammatik  lam tini q bul ed n m nas n  
konkretl dir n, ondan xüsusi fasil  v  intonasiya il  ayr lan söz  

---