Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
166
—
a r dan ql , a r h r k tli) t yin v  (nurani ki ini) tamaml a 
uy un g lir.  
Geni   lav l rd   sas üzvün  vv lind   ( lav nin  vv lind ) 
bir v  ya bir neç  ayd nla d r c  üzv (t yin, tamaml q, z rflik) 
i tirak edir.  
 
Qeyd:  lav l rin qurulu u cüml  üzvl rinin qurulu u 
kimi deyildir. Bel  ki, cüml  üzvl ri söz birl m l ri 
il  ifad  olunduqda qurulu ca mür kk b olur. 
M s l n: 
hm din 
misi t crüb li adam idi 
cüml sind   hm din  misi mür kk b mübt dad r. 
Ancaq Qurban ki i –  hm din  misi t crüb li adam 
idi  cüml sind   hm din  misi birl m si müxt s r 
lav  hesab olunur. Cüml ni  Qurban ki i – t l b  
dostum  hm din  misi  klind  i l ts k,  lav  geni  
(mür kk b) olacaqd r. Ona gör  ki, Qurban ki i 
birl m sinin  lav si iki üzvd n ibar tdir – t l b  
dostum t yin,  hm din  misi mübt da.  
 
lav l r iki sözlü, üç sözlü, dörd sözlü, be  sözlü, daha çox 
sözlü ola bilir
1
. M s l n:  sti su (ayaq dinc ld n, can dinc ld n), 
bir st kan pürr ngi çay (ev çay , S rvinaz n çay ), sonra S rvi-
naz n dadl   tirli xör yi. ( . ylisli) S n dem ,  mi özü d  yaman 
zarafatc l o lanm   (suyun lal axan , adam n yer  baxan ). 
( . f ndiyev) Cabbarl  Qorki  eirinin (Abbas S hh t t r find n 
t rcüm sinin) v znini d  eyni il  saxlam d r. (M.Arif)  slind  
Sürm  xala  zizin anas  il  bu son vaxtlar (onlar bu ev  
köç nd n sonra) tan  olmu du. (S.R hman) Ancaq o a  saçl  
qanunlar  biz – (Gün d n pay alan q z l n slimiz)  
Atd  bird f lik yerin dibin . (S.Vur un) 
1
 Y.Seyidov. Az rbaycan  d bi dilind   lav  sözl r v   lav  cüml l r. Bak , 
2000, s.155-156
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
167
—
Xüsusil
n  lav l rl   t yinin ox ar v   f rqli xüsusiy-
y tl ri.  lav l r öz xüsusiyy tin  gör   t yin  çox ox ay r. Eyni 
fikri bir çox hallarda h m t yin, h m d  xüsusil
n  lav  
formas nda ifad  etm k mümkündür. M s.:  Yeni inspektor Arif 
S fiyev yax  bir m ruz  haz rlam d r.  Bu cüml d ki  yeni 
inspektor t yinini  lav  kimi d  i l tm k olar. M s.: Arif S fiyev – 
yeni inspektor yax  bir m ruz  haz rlam d r. 
T yinl   lav l rin çox mühüm f rql ri vard r. 
1. Bunlar h r  eyd n  vv l yerin  gör  f rql nir. T yin ad t n 
t yinl n nd n  vv l,  lav  is   lav li üzvd n sonra i l nir.  
2.T yin yaln z t yinin sual na cavab ver  bil r.  lav  hans  
üzvün  lav sidirs , h min üzvün sual na cavab verir.  
3.T yinl   t yinl n n aras nda fasil  ola bilm z. Lakin 
xüsusil
n  lav   lav li üzvd n ayd n fasil  il  ayr l r.  
4.T yin t yinl n nin qrammatik  lam tini q bul etm z. Lakin 
lav   lav li üzvün  lam tini q bul ed r k onunla uzla r.  
5.T yin ad t n feili x b rl   laq l n  bilm z. Lakin  lav  feili 
x b rl  d  birba a  laq l n  bilir.  
6.T yin daha çox qeyri - müst qil oldu undan cüml d n 
t yinl n ni atsaq t yin ya aya bilm z. Lakin  lav li üzvü atsaq, 
do rudur, cüml   vv lki z nginliyind n m hrum olar, amma  sas 
fikir yen   d  ifad  edilmi  olar. M s.:  Hitler z h r içdi, yand  
Reyxstaq – quz unlar yata  o qanl  yuva (S.Vur un) cüml sin-
d n  Reyxstaq sözünü atsaq cüml  pozulmaz.  lav li üzvü o za-
man atmaq olmur ki,  lav  onunla  xs  gör  uzla a bilmir v   la-
v li üzv mübt da v zif sind   i l nmi  olur. M s.:  Biz – g nc 
pionerl r bu yar da qalib g lm liyik cüml sind n  lav li üzvü 
atmaq olmaz.  
2. Xüsusil m y n  lav l r.  lav l rin bir qismi  lav li üzv-
d n fasil  il  ayr la bilmir v  ona gör  d  xüsusil mir. Xüsusil -
m y n  lav nin özü d  bir neç  cür olur. 

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
168
—
1. B z n  xs  v zlikl rind n sonra g l n xüsusi isim  v zli-
yin  lav si kimi ç x  edir. M s.:  xs n m n  Züleyxa bu qisas  
yerd  qoymaram. 
2. Xüsusi isiml rd n sonra g l n  ki i, xan m, baba, n n , 
mü llim, h kim, day , a a, b y, kirv ,  ah v  s. tipli sözl r xüsusi-
l m y n  lav  olur. M s l n: M mm d  mi hara, s n hara. Leyla 
xan m bu haqs zl  q bul etm di. Burada  sas vur u xüsusi isim-
l rin üz rin  dü ür. Yuxar da qeyd olunan sözl r is  fasil  olma-
dan alçalan intonasiya il  t l ffüz olunur.  
3. B z n t yin t yinl n nl  öz yerini d yi ir v  xüsusil -
m y n  lav y  çevrilir. M s.: X lil yüzba  ham n  dusta a verir. 
(M.F.Axundov) M n b db xt öz  liml  öz evimi y xd m. 
B z n 
xs  v zlikl rind n sonra i l n n xüsusi isiml rin 
xüsusil m y n  lav  olmas  il  yana ,  xs  v zlikl rind n son-
ra i l n n  b db xt, yaz q, fa r, zal m, axmaq, d li, dü ünc siz, 
z rrama, a ls z v  s. tipli sözl r d  xüsusil m y n  lav  kimi ç -
x  edir. Ona gör  ki,  xs  v zlikl ri il  h min sözl r aras nda fa-
sil  olmur. H m d   h min sözl r alçalan intonasiya il   t l füz 
olunur.  
4. Dild  xüsusil
n na l-pyes, alim-geoloq, akademik-katib, 
dilçi-etimoloq v  s. kimi birl m l rin ikinci t r fi d  xüsusil -
m y n  lav  ola bil r.  
Dilimizd   muzey-s rgi, müh ndis-geoloq, müh ndis-mexanik 
tipli birl m l r var ki, onlar da xüsusil m y n  lav l rdir. Bu 
q bild n olan birl m l rd  iki ümumi isim olur. H min ümumi 
isiml rin h r ikisi bir m fhumu, anlay ,  yan  ifad  etm k üçün 
i l nir. Bel  birl m l rd  birinci isim sabit qal r, ikinci isim 
morfoloji yolla d yi ir. M s l n:  muzey-s rgi, muzey-s rginin, 
muzey-s rgiy , muzey-s rgini, muzey-s rgid , muzey-s rgid n.  
Bu tipli birl m l ri qo a sözl rd n d   f rql ndirm k laz md r. 
Bel  ki, bel  birl m l r bir m fhumu,  yan , varl  bildirdiyi 
halda, qo a sözl r müxt lif m fhumlar ,  yalar , varl qlar  bildirir.  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
169
—
Qeyd: Dilimizd ki bir s ra mür kk b sözl r xüsusi-
l m y n  lav l rin söz kökünd  da la mas  il  ya-
ranm d r. M s l n:  Minaxan m, A aki i, N n q z, 
A axan  v  s. Co rafi adlar n t rkibind  olan da , 
çay  sözl ri d  vaxtil  xüsusil m y n  lav  olmu -
dur. M s l n: Babada , Murovda , Qusarçay v  s.  
 
Cüml  üzvl rinin  lav si 
 
1.Mübt dan n  lav si mübt dan n m nas n  izah etm k, 
ayd nla d rmaq, geni l ndirm k, konkrektl dirm k m qs dil  i -
l nilir. M s.: Bizim eld  bir q hr man - bir yaral  q z l  sg r, son 
n f sd  s ni and , D niz kimi dal aland . Ya as n s ad t – o yaz 
s h ri. Bunlar – m sum bir u a n ba na g l n gözl nilm z v  
müdhi  mac ralar  ki ini el   m
ul etmi di ki, yaralanm  kimi 
ah ç k r k evin o ba na gedir, köks ötür r k bu ba na g lirdi. 
(M.C lal) Bu K rimin q z  – S riyy  yaz q da gedib. ( . f ndiyev) 
Evin kiçik q z , Kiçikxan m is  ba qa t bi td  idi. (M. brahimov)  
Dondan-dona girs  bel  buq l mun – r ngl r q z  
Pis i ind n,  m lind n pe imand r, pe imand r. (X.R.Ulutürk) 
Mübt dan n  lav si il  ba l  dilimizd , daha çox elmi  s rl rin 
dilind  a a dak  nümun l r d  i l nir
1
: 
Mübt daya aid:  M lumdur ki, b dii yarad c l n bütün növ-
l ri  ( d biyyat, musiqi, r ssaml q  v  s.) insanlar n ya real h -
yat n , ya da h yat haqq ndak  t s vvür v  arzular n   ks etdirir. 
(M. brahimov)  Qad nlar is   ( hr banu v  
r fnis ) m s l ni 
daha sad  v  q ti bir  kild  izah edirl r. (C.C f rov)  airl rimiz 
xeyli mahn  qo mu lar, Az rbaycan n  n yax   b st karlar  is  
1
 Y.Seyidov. Az rbaycan  d bi dilind   lav  sözl r v   lav  cüml l r. Bak , 
2000, s.139-147 

---