B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
206
—
Dild x b rin burax lmas na iki kild rast g lm k mümkündür:
1-ci
kontekstual burax lma, 2-ci elliptik burax lma. Kontekstual
burax lma m tn il ba l burax lmad r. Buna m tni burax lma da
deyilir. Kontekstual (m tni) burax lmada x b r m tn daxilind
vv lki cüml d i l nmi olur.
T krarlara yol verm m k üçün
sonrak cüml l rd burax l r. Bu xüsusiyy t m tn daxilind ,
dialoqlarda daha çox rast g lm k olur. M s.:
–
Bunu kim k sib?
–
Özüm.
–
eyl ri n il da yacaqs n z?
–
Araba il .
–
Faytonlam g lmisiniz?
–
Faytonla da, piyada da.
–
N q d r laz md r?
–
5-6 manat. (N.N rimanov)
–
G lmi di. Bir az bundan qabaq getdi.
–
Hara? (N.N rimanov)
–
D xi n olacaq? Veribl r gedib.
–
Kimi? (N.N rimanov)
–
A a, Niyaz b y s ni görm k ist yir.
–
Niyaz b y? (N.N rimanov)
–
Yaz q ki i h l d g lib ev ç xmay b.
–
Kim, Qoca day m ? ( . xl )
–
Bal kimn n tutmu dun?
–
amxalnan. ( . xl )
–
Haraya gedib?
–
Kürün q ra na. ( . xl )
–
B s, haçan olacaq?
–
On günd n sonra. (Anar)
Elliptik burax lma m tn il ba l burax lma deyil (ellipsis –
lat nca burax lma dem kdir). Elliptik yar mç q cüml l d x b rin
burax lmas n m tn gör deyil,
cüml nin öz üzvl rin v
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
207
—
m zmununa sas n mü yy n etm k olur. Dilimizd bir s ra cüm-
l l r vard r ki, bunlar n x b ri ks r n ixtisar edilir v n tic d
elliptik cüml l r m l g lir: M s.:
Kommunizmin q l b sin
do ru! (ir lil yin).
Yeddiilliyi 5 ild ! (yerin yetirin).
S ng r !
(girin). Bu cür cüml l r kontekstual cüml l rd n f rqi olaraq
m tn ehtiyac olmadan ba a dü ülür. Bunlar müst qil i l nir.
Bunlar n burax lan x b rl ri cüml nin öz m zmunlar sas nda
b rpa edilir. Bel cüml l rin d x b ri yar mç q burax la bilir.
M s.:
Doktor m n bir lac! (el )
Qurban (olum) ad na
Bir sal yad na.
Di siz a z, da s z d yirman (kimidir)
Sonra qurumu dodaqlar n dili il ya lay b: – Doktor, köm k
(edin). (V.Babanl ) Bu çöl ay s n bay ra (at n)! (S.R himov)
3.H r iki ba üzvü burax lan yar mç q cüml .B z n ba
üzvl rin h r ikisi burax l r. M s.:
–
B s n d n qorxur u aq?
–
Xortdandan.
–
Harada i l yir dostun?
– Prokraturada.
– Harada idin, ay hac ?
Uzaq yerl rd . ( .Haqverdiyev)
– Hara gedirs n?
–
Qalaya. ( . xl )
– S n ora n y getmi din?
– Oxuma a. ( . xl )
– Kiml gedirs n?
– H s n A ayla. ( . xl )
– Oxuyurdum.
– Harda?
– Hüquq fakült sind . ( . xl )
– Beh veribs nmi?
– H r sin bir q z l onluq. ( . xl )
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
208
—
4. kinci d r c li üzvl ri burax lan yar mç q cüml . Tamam-
l q burax la bil r. M s.:
U a ora uzatd lar. Bütün yolboyu ehtiyatla i l tdikl ri su-
yun qal il yudular v k f nl dil r. ( . xl )
Yolda F tullayev
armudu st kandak çay içdi.
lind n yer qoyub, fikr getdi.
( . xl )
–
Kimdir qona ?
–
Tiflis cani inin yav ri, da stanl Knyaz Xasay. ( . f ndiyev)
–
Çox sa ol, b s faytonu neyl y k?
–
H y td rahatlayar q. ( . xl )
–
A a,
maral g tirdim.
–
Apar n bi irin. ( . xl )
–
Bal q tutma a ged c ks nmi?
–
Ged c y m. ( . xl )
N riman ka z yaz b qurtard . Elçiy göst rib z rf ist di.
Z rflik burax la bil r. M s.:
–
nstituta gir c ks n?
–
Darülfununa ged c k, filologiya fakült sin gir c y m.
–
Gir bilm y c ks n,Mü rr f, q bul imtahan ndan k sil -
c ks n.
– A a gedim, ya yuxar ?
– A a gedir m!
–
Gedir m. (M.C lal)
5. Ba v ikinci d r c li üzvl r burax lan yar mç q cüml .
M s.:
– T bi t a iqi, b s bu vaxt hardan g lirs n?
–
M kt bd n. ( . xl )
–
ba lamaq ist yirs n?
–
El günü sabahdan. ( . xl )
–
Ayda neç m kgünü al rsan?
–
Otuz be . ( . xl )
–
Ova ged n u aqlar bir ey vura bilibl rmi?
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
209
—
–
Bilibl r. ( .Haqverdiyev)
S m d k nd heç getmir?
–
vv ll r ged rdi.
Yar mç q cüml l rin hans üzvl rd n ibar t oldu unu n z r
alaraq onlar bel qrupla d rmaq olar:
1.
Yaln z mübt dadan ibar t yar mç q cüml l r. M s.:
– M n-
mi qulaq asmam am, a b y? – B li, s n. (M.C lal) Q z m, yolunu
gözl diyin o adam g lib. – Faiq? – H d , Faiq... (V.Babanl )
– Kim k sib k binini? – Molla ( . f ndiyev) – Evinizd kim var?
– Heç kim. ( .V liyev)
2. Yaln z x b rd n ibar t yar mç q cüml l r. Bel yar mç q
cüml l r yaln z x b rd n ibar t olur.
Yaln z x b rd n ibar t
yar mç q cüml l rd ks r vaxt x b r xs kilçisiz i l nir. M s.:
– Bu n dir, Sona? – S nin solmayan çiç kl rin. (S.Da l ) – Bu
ki i kimdir? – M
di
zizb yov. (S.Da l ) – Haral san?
– Qaraba l . (S.R hman) – Atan n ad ? – Veys l. (S.R hman)
– S n kims n? – Mirab Zülq d r.
3.
Yaln z ikinci d r c li üzvl rd n ibar t olan yar mç q cüml -
l r. Bu q bild n olan yar mç q cüml l r a a dak qruplara ayr l r:
a)
Yaln z tamaml qdan ibar t yar mç q cüml l r. M s.:
– G tir tikim. – N yi, q z m? –
Köyn yinin düym l rini. ( . xl )
–
Güclü sel, müz ff r qo un dey nd n yi n z rd tutursunuz?
–
Az rbaycan xalq n n azadl q gününü.
b)
Yaln z t yind n ibar t yar mç q cüml l r. M s.:
– Neç
n f r sürücü g tirmis n? –
On be . (O.Salamzad ) –
Hans
q zd r? –
Ortada ged n. (V.Babanl )
c)Yaln z z rflikd n ibar t yar mç q cüml l r. Bel yar mç q
cüml l r z rfliyin bütün m na növl rind (t rzi-h r k t, yer,
zaman, s b b, m qs d, k miyy t z rfliyi) ola bilir. M s.:
T rzi-
h r k t z rfliyind n ibar t yar mç q cüml l r: – Bunu nec
edirsiniz? – T kba na. (O.Salamzad ) – Qatar nec gedir?
– Sür tl ; Yer z rfliyind n ibar t yar mç q cüml l r: – Dur ged k.