Microsoft Word son dialektik corafiya docx

Dialektik coğrafiya
 
 
 
67
 
 
mütləq  şəkildə öz əksini tapacaqdır. Bu ideyalar iqtisadi inkişafının tsiklli 
idarə olunmasının coğrafi zaman kodlarından biri kimi istifadə edilir.
66
 
Ralf N.Elliot tərəfindən bazar təhlilinin rasionallığını özündə  əks etdirən 
dalğa (tsikl) nəzəriyyəsini təklif etmişdir. Onun fikrinə görə  əsasən bazarda 
coğrafi zaman kəsiyində hər hansı bir qiymət dəyşikliyi müəyyən əhəmiyyətli 
informasiyanın nəticəsidir və eyni zamanda özü də müəyyən  əhəmiyyətli 
informasiyalar yaradır. Dalğa nəzəriyyəsində  həmçinin bazarda qiymətlərin 
tsiklli hərəkəti ciddi struktura malik ardıcıllığını da özündə əks etdirir. Möv-
cud  şəraitdə  ərazi-istehsal tsikllər sistemini dalğa nəzəriyyəsinə uyğunlaşdır-
maq coğrafiya elminin konstruktiv məsələsi kimi faydalıdır. Hər bir ölkənin 
kompleks iqtisadi strukturlarının təşkili və idarə ediləsində = resurs-istehsal-
bazar = tsiklinin formalaşdırılması  və optimallaşdırılması ilkin olaraq dalğa 
nəzəriyyəsinə uyğunlaşdırılmasını tələb edir. 
Fikrimizcə, coğrafi zaman tsikllinin inkişafı hər bir ölkənin dayanıqlı iqti-
sadi-sosial önəminə doğru diversifikasiya hərəkətinin göstəricisidir. Bu hərə-
kət ritmik olaraq ərazi-istehsal strukturunun funksional effekliyini yaratmaqla 
yanaşı, onun optimal səviyyəsində coğrafi zaman tsikllik qabiliyyətini də for-
malaşdırmışdır. 
Problemə aid alman iqtisadi fikir tarixinin banilərindən sayılan K.Marks 
tsiklli inkişafa dair fəlsəfi yanaşmaları geniş məzmun kəsb etmişdir. Onun ide-
yasına görə tsiklli inkişaf 40-50–100 il deyil, hər 8-10-12 ildən bir baş verir. 
Məlumdur ki, tsiklli inkişaf hər bir ölkədə baş berən iqtisadi, siyasi gerçək-
liklərindən asılıdır. Məntiqi olaraq, 1825-ci ildə ABŞ və Avropanın bəzi ölkə-
lərində sənaye böhranı; 1990-1993-cü illərdə Yaponiya və Avropanın bəzi öl-
kələrində istehsal sahələrinin həcminin enməsi baş vermişdir. Dünya iqtisadiy-
yatında (2009-2010-cu illərdə) baş verən maliyyə böhranı demək olar ki, iqti-
sadi inkişafının sabitliyinə mənfi təsir göstərmişdir. 
Coğrafi zaman tsikllik inkişafına uyğun olaraq aşağıdakı ümumiləşdirilmə-
lərini göstərə bilərik.  
Coğrafi zaman tsikllik dinamikası müəyyən tarixi inkişaf dövrlərdə yaran-
mış və təkrarlanmaya (təxmini olaraq 50 ildən bir) məruz qalmışdır.  
Təxmini olaraq XVIII əsrin axırlarında istehsalın  ərazi təşkili üçün ilkin 
texnologiyalarının tətbiqi ilə coğrafi zaman tsiklliyinin formalarının yaranma-
sına səbəb olmuşdur. İkinci coğrafi zaman tskillik – Avropa ölkələrində yeni 
tipli kapitalist formasiyalı iqtisadi struktur sahələrinin elmi əsaslarla təşkilin-
                                                            
66
 Dörd Dou-Jons indeksi mövcuddur: sənaye indeksi, nəqliyyat indeksi, kommunal indeksi, 
     ümumiləşdirilmiş Dou-Jons indeksi. 

---

  Ağazeynal A. Qurbanzadə 
 
68 
 
 
dən ibarət olan dövrü. Bu dövrü tsiklli inkişaf XIX əsrin əvvələrindən başla-
mış,  əsrin ortalarına qədər davam etmişdir. Avropa ölkələrində  əl  əməyinin 
mexaniki çevrilməsi, nəqliyyat-iqtisadi  əlaqələrinin formalaşması, istehsal 
komplekslərinin inkişafı və s. coğrafi zaman tsikllinin dinamikasının artmasına 
səbəb olmuşdur.  
Coğrafi zaman tsikllinin üçüncü dövrü üçün xarakterik olan: elmi kəşfləri-
nin praktikaya tətbiqi, makrosənaye sahələrinin optimal varinatlarının fəaliy-
yəti, TMK-nin inkişafı, dünya ölkələrinin sistemində “qütbləşmə”nin hökm-
ranlığı və s. baş vermişdir (XX əsrin əvvəllərindən başlamış, ortalarına qədər 
davam etmişdir). 
Dördüncü dövr üçün optimal sayılan innovasiya, informasiya, biotexnologi-
ya, gen mühəndisliyi, yeni enerji mənbələrinin kəşfi, insan kapitalının gerçək-
liyi və s. nailiyyətlərə əsaslanan coğrafi zaman tsikllik dayanıqlı inkişaf pro-
seslərinin qloballaşmasının təsiri altında formalaşmışdır.  
 
 
Dialektik coğrafiya elminin informasiya kodunun təbiəti 
 
Elmi mənbələrində coğrafiya və informasiya anlayışlarının ideya məzmunu 
dialektik məntiqinin özünəməxsus kodları  fəaliyyət göstərir. Məna ifadəsi 
onunla izah edilir ki, coğrafiya elmi məntiqinin araşdırmaları bilavasitə infor-
masiya və onun genetik kodlarının əlaqə vəhdədliyi ilə baxlıdır. Bəşəri xarak-
ter daşıyan informasiyanın təbiəti müasir və  gələcək inkişafının “genefon-
dunu”nun davamlığını  təmin etmək qabiliyyətinə malikdir. Coğrafiya elmi 
“yaddaşın”ın infornasiya təbiətinin praktikasının tədbiqi xarakterinə əsaslanan 
“genefond”nu aktivləşdirməsi və elmi inkişafının təminatında informasiya 
mənbələri mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Elmi informasiya təminatına uyğun 
olaraq ərazi potensialının iqtisadi-sosial cəhətdən kompleks mənimsənilməsi-
nin statusuna çevriməklə optimal mühit yaradır. 
Dialektik coğrafiya elmi mənbələrində informasiya sisteminin əsasını da 
konstruktiv tədqiqatlarının rasional ideyaları üstünlük təşkil edir. Məsələnin 
önəmi ondan ibarətdir ki, informaisyanın kompleks məntiqində mürəkkəb 
strukturlar fəaliyyət göstərir:       
                                                                                                ▼ 
{D
1
}            {D
2
}           {D
3
}          
 
{D
n
}
 
{R
1
}           {R
2
}            {R
3
}           
 
{R
n
}
 
{G
1
}           {G
2
}           {G
3
}            {G
n 
}
 
{K
1
}           {K
2
}            {K
3
}            {K
n
}
 
                   
 

---