Microsoft Word son dialektik corafiya docx

Dialektik coğrafiya
 
 
 
73
 
 
təbləri formalaşmış  və radikal məzmunlu  əsərlərinin yaranmasına səbəb 
olmuşdur. 
İkinci yanaşma isə - elmi məntiqi-nəzəri metodlarının və radikal elmi ide-
yalarının coğrafiya elminin formalaşmasına, praktiki önəminə, konstruktivliyi-
nə geniş imkanlar yaratmışdır. 
Radikal coğrafiyanın fəlsəfəsinə əsasən ilkin olaraq çoxlu sayda elmi-tədqi-
qat mənalarından ibarət olması ilə  əlaqəlidir. Bu mənaların hər biri sistemli 
olaraq müstəqil elmi-metodoloji tədqiqat mənbəyindən asılı olaraq kompleks 
inkişaf etməsidir. XIX əsrin sonu - XX əsrin  əvvəllərində coğrafiya elmində 
“tədqiqat-coğrafi təfəkkür” diskussiyalarının praktikası önəmli sayılırdı. Radi-
kal coğrafi tədqiqatlarda coğrafiya elmi təfəkkürünün praktiki problemlərinə 
dair araşdırmaları XX əsrin sonlarına yaxın daha da aktivləşmişdir. 
Bu dövrlərdə “coğrafi məkan potensialı” konsepsiyasının yaranmasında 
D.Harvi, V.Bunqe və b. aparılan coğrafiya elmi tədqiqatlarında geniş məzmun 
kəsb etmişdir. Coğrafi elminin praktiki tədbiqinə dair elmi mənbələr” coğrafi 
məkan potensialı” ilə uzlaşdırılmışdır. Bu uzlaşmalar mühüm konseptual əhə-
miyyət kəsb etmiş və elmi təhlillərdə riyazi, iqtisadi, bioloji və s. tədqiqatla-
rından istifadə etməklə kompleks radikal coğrafiya elmi mənbələrinin dəyərlə-
rində aktual  mövzularının predmetinin fəallaşmasına səbəb olmuşdur. 
Radikal coğrafiya elminin formalaşması prosesinin aktivləşməsində ABŞ 
coğrafiya elmi məktəbinin görkəmli tədqiqatçılarından biri V.Bunqenin fəaliy-
yəti çox genişdir. V.Bunqe “coğrafi məkan” konsepsiyasını yaradarkən (The 
oretical Geogufphy, 1962) araşdırmalarında riyazi təfəkkür metodlarından isti-
fadə etmiş və nəzəri radikal coğrafiya elminin istiqamətlərini müəyyənləşdir-
mişdir.
67
 
          
 
 
 
 
 
 
Edvard Ullman tərəfindən yaradılan riyazi coğrafiya elmi məktəbinin da-
vamçılarından sayılan V.Bunqe coğrafiya elmi nəzəriyyəsində yeni mərhələ-
nin əsasını qoymuşdur. Aparılan tədqiqatlarının ilkin nəticələrinə əsasən coğ-
rafiya elminin yaradıcılıq sferasında məkan struktur əlaqələrinin sintezindən 
                                                            
67
 В. Вунге. Теоретическая  география. М.,1967. 
  Vilyam Bunqe: ABŞ-ın görkəmli coğrafiya elm xadimidir. 
  Riyazi  coğrafiya, nəzəri coğrafiya və coğrafi proqnoz kon-
septual elmi istiqamətlərinə dair tədqiqatlar aparmışdır. Bun-
qenin ideyasına əsasən nəzəri coğrafiya elminin predmetini – 
məkan əlaqələrinin tədqiqatları təşkil edir. 

---

  Ağazeynal A. Qurbanzadə 
 
74 
 
 
(riyazi-coğrafi təfəkkürundən) asılı olmasına dair ümumi fikirlərinin elmi-
praktiki istiqamətləri müasir dövrdə də aktuallıq kəsb edir.  
V.Bunqe məkan struktur əlaqələr sisteminin xəritəsini təklif edərkən riyazi 
metodlarının reallıqlarını (həndəsi) əsas kimi qəbul etmişdir. Onun ideyasının 
gerçəkliyində coğrafi məkan strukturunun formalaşması (riyaziləşməsi) və di-
namikası riyazi modellərə söykənməsinə üstünlük verməsidir. Sonrakı dövrlər-
də V.Bunqenin riyazi-coğrafi modellərinin konsepsiyası konstruktiv radikal 
coğrafiya elminin fundamental inkişafı üçün ideya mənbələrinə çevrilməsinə 
səbəb olmuşdur. 
Coğrafi biliklərinin önəmə  gətirilməsi, “antiməntiqli” coğrafi ideyalarının 
qarşısının alınmasında radikal coğrafiya elmində müəyyən konstruktiv imkan-
larının yaranmasına səbəb olmuşdur. Elmin yeni istiqamətdə formalaşması, 
kəmiyyət ölçülərindən keyfiyyət aspektlərinə keçid axtarışının mənbələri radi-
kal coğrafiya elminin müəyyən bir bölməsini təşkil edir. Coğrafi radikal bi-
liklərinin təbliğində, konseptual məsələlərinin təhlilində  və  tədbiqində gör- 
kəmli elm xadimi R.C.Constonun xidmətləri çox böyükdür.    
                                                                                                    
                                                                                                         
        
 
 
 
 
R.C.Conston coğrafiya elminin dinamik inkişafında, kompleks tədqiqatları-
nın yekunlaşmasında, coğrafiyanın terminoloji cəhətdən zənginləşməsində 
xidmətləri təqdirəlayiqdir. Sosial coğrafiyaya dair fundamental ideyaları bütün 
dövrlərdə aktuallıq kəsb etməsi ilə reallaşmışdir. 
R.C.Constonun coğrafiya elminin evolyusion metodologiyasına dair tədqi-
qatlarının fəlsəfi düşüncə  tərzinə söykənməsi ilə  fərqlənir. Tədqiqatlarında 
coğrafi mühitlə sosial coğrafiya arasında nəzəri  əlaqələrinin fəlsəfi baxışları-
nın nəticələrinin əsasında radikal coğrafiya elminin məzmunuda mühüm meto-
doloji mövqe nümayiş etdirmişdir.  
 
*  Votrin Lud adına Beynəlxalq Coğrafiya Nobel mükafatı (Nobel mükafatın modelinə 
əsaslanmışdır). Bu fəxri ad P.Xaqqet, D.Harvi, M.Betti, E.Soya və b. coğrafiya elm xadim-
lərinə verilmişdir. 
  R.C. Conston (Ronaid John Johnston):  
  Coğrafiya elmində  ən çox tədqiqatlar aparan alimlərdən 
biridir. Şəhər sosial coğrafiya, Elektron coğrafiya və s. çox 
saylı monoqrafiya, məqalələrinin müəllifidir. O,1999-cu 
ildə “Coğrafiya Nobel  mükafatı”na  layiq  görünmüşdür.* 

---

Dialektik coğrafiya
 
 
 
75
 
 
R.C.Constonun fikrincə, coğrafiyanı yalnız peşə  təlimi kimi qəbul etmək 
olmaz, bu elm fundamental elmlər sırasına daxildir və müstəqil nəzəri-
metodoloji elmi istiqamətinə malikdir.
68
 
Radikal coğrafiya elminin metodologiyası ilə bağlı analoji situasiyalarda bir 
çox mənbələrdə müxtəlif yanaşmalarla nəzəri cəlb edir. Məsələn, Avropada 
baş verən iqtisadi inkişafda gedən  dinamik proseslərin (qloballaşma, iqtisadi 
böhran, yoxsulluq və s.) daxili təbiətində binar (Aristotel məntiqi) məntiqə sı-
ğışmayan yeni keyfiyyət çalarlarının yaranması radikal coğrafi tədqiqatlarının 
dünyagörüşündə daha qabarıq nümayiş olunurdu. Bununla yanaşı XIX sonu - 
XX  əsrin  əvvələrində  və sonrakı dövrlərindən başlayaraq coğrafiya elmində 
yaranmış situasiyanın dialektik baxışlarında bir sıra çatışmayan problemlə-
rinin önəmli mahiyyət daşıması ilə izah etmək olar:                    ▼ 
 
 
                
 
 
 
 
 
 
 
 
Radikal coğrafiya elminin təbiəti ilkin olaraq rasional ideyalara əsaslanır və 
müstəqil tədqiqat mövqeyə malikdir. Bu səbəbdən də “elmlərarası” rasional 
dialoqlarının əsasında araşdırmalarına daha çox meyl göstərir. İlkin olaraq ra-
dikal coğrafiya nəzəri mənbələrindən rasional istifadə etməklə coğrafiyanın 
potensial varlığının optimal səviyyəsinin üstünlüklərinin formalaşmasının  yol-
larını önəmə gətirir. 
                                         
 
 Radikal coğrafi tədqiqatın “məkan-zaman” xronologiyası  
 
“Məkan-zaman”  xronologiyası coğrafiya elminin effektli yaradıcılıq mən-
bələrindən sayılır. Elmi mənbələrdə tarixi & coğrafi sistemlərinin xronoloji  
dövrlərinin təyinində “məkan-zaman” ideayasına  əsaslandırılmasına dair mə-
sələlər mühüm aktualıq kəsb etməsi ilə  fərqlənmişdir. Bəşəri tərəqqinin var-
                                                            
68
 P. Джонстон.  География  и  географы. М.,1987.  
 
Praktiki mahiyyət daşıyan problemlərinin reallaşdırılmasında coğra-
fiya elmi tədqiqatlarının kifayət qədər olmaması. 
Coğrafiya elmi nəzəri baxışlarının dayanıqlı inkişafını təmin edən araş-
dırmalarının praktikası üçün çox vaxt real həqiqətdən uzaq olması.   
Coğrafi-iqtisadi problemlərlə bağlı tədqiqatlarının kompleksliyinin 
tamamlanması və s.

---