Microsoft Word son dialektik corafiya docx

  Ağazeynal A. Qurbanzadə 
 
96 
 
 
dur ki, yüksək inkişaf etmiş sənaye ölkələri sayılan ABŞ, Yaponiya, Almaniya 
və s. ölkələr onun səviyyəsinin 6-8% arasında endirməyini təklif edirlər. 
Avropa Birliyi ölkələri havaya buraxılan qazların ümumi miqdarını 2020-ci 
ilədək təxminən 20% azaldılmasını nəzərdə tutulmuşdur. 
Qlobal  istiləşmə ilə bağlı bir sıra lahiyələr hazırlanır. Arktikada, Antraktida 
buzlaqların sahəsi azalmaqdadır. Yalnız 1978-2006-ci illərdə Arktika dəniz 
buzlaqlarının ümumi sahəsinin 8% -i azalmışdır. Qrelandiyanın buz örtüyünün 
qalınlığı hər il 1 metr azalır. Məsələ ondan ibarətdir ki, buzlaq Yer səthinə ça-
tan günəş şualarını əks etdirərək planetimizin həddən artıq qızmasının qarşısını 
alır. 
Qlobal iqlim dəyişkliyinin nəticələrindən biri də dünya okeanında mütəma-
di olaraq iri aysberqlərin dreyfidir. Son illərdə Yeni Zelandiya sahillərində 
aysberqlərin “hərəkəti” müşahidə olunur (uzunluğu 2 km, eni 1.0-1.5 km). 
Beynəlxalq səviyyədə iqlim dəyişkənliyi qlobal problem olaraq xüsusi diqqət 
yetirilir. İqlim dəyişkənliyi inkişaf etmiş ölkələrdə dövlət siyasətinin tərkibinə 
daxildir. ABŞ prezidenti idarəsinin nəzdində fəaliyyət göstərən institut 2010- 
2020-ci illərdə Yer kürəsində baş verən qlobal iqlim dəyişkənliyinin problemi-
nə dair hazırlanmış  proqnoz proqramlar  həyata keçirilir.  
Qlobal istiləşmə ilə xarakterizə olunan iqlim dəyişmələrinin təhlükələri 
dünya ölkələrini narahat edən ploblemlərdən biridir. Bir faktı göstərmək la-
zımdır ki,gələcəkdə Maldiv adalarının və Venetsiyanın su altında qalma təhlü-
kəsi yaranmışdır. Qleyşer və Pataqoniya buzlaqlarının sahələri vaxt getdikcə 
azalmağa başlamışdır.  İstiləşmə  nəticəsində  Şimali Alyaska meşələri, Böyük 
Sədd Rifi yox olmaq təhlükəsi ilə üzləşmişdir. Müşahidələr göstərir ki, Saxara 
Səhranın sahəsi hər ay 0.5 km
2
 artır və s. Yer kürəsinin müxtəlif regionlarında 
iqlim dəyişkənliyi ilə  əlaqədar təbii fəlakətlərinin vurduğu zərərin miqdarı 
artmaqdadır. Beynəlxalq miqyasda coğrafi tədqiqad larda təbii fəlakətlərinin 
öyrənilməsinə dair proqramlar yerinə yetirilir.  
İqlim tərəddüdləri və onun proqnozu ilə bağlı problemin həlli yalnız mete-
oroqlar və iqlimşünaslar üçün deyil,üumbəşəri qlobal bir problem olaraq hazır-
da gündəmdədir. BMT-nin 20-ci Yüziliyin yekunlarına dair hesabatında  iqlim 
tərəddüdlərinin səbəblərinin və onun proqnozu ilə bağlı məsələlərin öz həllinin 
tapmadığı haqqında  qeyd edilmişdir. 
Qlobal iqlim dəyişkənliyinin yaranmasında ilkin səbəb olaraq karbon qazı-
nın konsentrasiyasının atmosferdə  artması hesab olunur. Böyük iqlim optimu-
munda isə (5-8 min il əvvəl), temperatur indikindən 2-3
0
 yuxarı olmuşdur. 
Hətta temperatur yaxın 10 ildə 2
0
C artsa belə,yenə temperatur artımını “parnik 
effekti”lə  səbəbləndirmək olmaz. Məsələ ondan ibarətdir ki, iqlim dəyişkən-

---

Dialektik coğrafiya
 
 
 
97
 
 
liyinin səbəbləri daxilində başqa amillərin təsiri ilə izah edilir (xüsusi halda 
Yerin orbitinin dəyişməsi ilə). 
Elmi mənbələr göstərir ki, İkinci dünya müharibəsinin davam etdiyi zaman-
larda, bütün Avropada ağır sənayenin inkişafı dövrdə, yəni atmosfera atılan 
tullantıların maksimum həddə çatdığı, hətta nüvə silahından istifadə edildiyi 
bir dövrdə Yer kürəsinin temperaturunda istiləşmə yox, soyuma müşahidə 
edilmişdir. 
Qlobal iqlim dəyişməsində planetar təsirlərin aparıcı rol oynadığını inkar 
etmək olmaz. Məhz bu təsirlər Günəş sistemi planetləri arasında balansın po-
zulmasına imkan vermir. Məlumdur ki, Günəş sistemi daxil olmaqla Qalakti-
kanın bütün ulduzlar sistemi müəyyən bir mərkəz (Oxatan bürcü) ətrafında 
fırlanır. Günəş sistemi qalaktika mərkəzi  ətrafında tam bir dövrünü (250 
km/san sürətlə) 200- 250 mln. ilə başa çatdırır, həmin dövr Qalaktika ili 
adlanır. Qlobal iqlimin dəyişməsi isə hər qalaktika ilində iki dəfə (buzlaşma və 
istiləşmə) baş verir. Yer kürəsində baş verən istiləşmənin səbəblərini isə onun 
kütləsinin artması ilə izah edlir. Məlumdur ki, Yer kürəsinə hər ildə təqribən 
16-17 min ton səma hissəcikləri tökülür. Balansın saxlaması üçün,həmin miq-
darda kütlənin hər ildə Yür kürəsini tərk etməsi lazımdır.  
Aparılan araşdırmalara görə, hər ildə Yer səthinə düşən səma hissəcikləri-
nin miqdarı qədər kütlənin (balansın təmin olunması üçün) onu tərk ehtimalı 
çox aşağıdır. Bunun nəticəsində, hər ildə müəyyən qədər yaranan kütlə artıqlı-
ğı müəyyən bir dövrdən sonra balansın pozulması üçün artıq özünü büruzə 
vermiş olur. Balansın, hissəciklərin sürətlərinin azalması ilə pozulması antro-
pogen amillərinin təsiri ilə izah olunur.  Kütlənin artması isə Yerin daxili ener-
jisinin artmsına səbəb olur, bu isə textonik  hərəkətlərin, anomaliyaların yaran-
masına zəmin yaradır.  
   
                               
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

  Ağazeynal A. Qurbanzadə 
 
98 
 
 
Tərəqqi  = dəyişikliklərin daimi 
və birmənalı yönümlülüyünü ehti-
va  edir. 
 
Səkkizinci önəm          
“Dünya-sistem” konsepsiyası və rasional  
                                 elmi əsasları
                                               
 
                        
 
 
 
 
 
“Dünya-sistem” konsepsiyasının məntiqi 
  
 
Elmi mənbələrində “dünya-sistem” konsepsiyasının ifadəsini  İ.Vallerstayn 
(ABŞ) tərəfindən əsaslandırılmışdır. Onun əsas ideyası ondan ibarət olmuşdur 
ki, ölkənin inkişafı ilkin olaraq öz məntiqinə söykənməlidir.
94
 Demək olar ki, 
“dünya-sistem” konsepsiyası keyfiyyətcə yeni tədqiqat obyekti olmaq şərtində 
“zaman & məkan” təhlilin metodikasına uyğun gələn dialektik funksional 
struktur kimi qəbul edilir. 
Məntiqi olaraq “dünya-sistem” anlayışı  təsnifatında elmi mahiyyəti cəhət-
dən müəyyən ifadələrini (məzmunlarını) özündə birləşdirir = sistemin fəaliy-
yəti nisbidir, yəni daxili resursun mənimsənilməsi ilə gerçəkləşir; tarixi-coğ-
rafi sistemlər əbədi deyildir, müəyyən zaman sərhədləri çərçivəsindədir (baş-
lanğıcı və sonu mövcuddur); dünya sistemləri müəyyən coğrafi-məkan sərhəd-
ləri daxilində formalaşmışdır. Reallıqlarının tələblərinə  əsasən bu sərhədləri-
nin strategiyasının dəyişilməsinin  imkanları da mövcuddur. 
“Dünya-sistem” konsepsyasinin mən-
tiqi onunla ölçülür ki, inkişafın xətti (so-
sial elmlərin  ənənəvi analyışlardan) tə-
rəqqidən  geniş mənada istifadə edilmir. 
İ.Vallerstayanın məntiqinə  əsasən sistemli inkişaf fonunda tərəqqi, birölçülü, 
intensivliyi isə qeyri-bərabərdir. Tərəqqi-tədricən “güclənir (və ya tədricən 
zəifləyir) və ölkənin davamlı inkişafınının potensial imkanlarının artmasına, 
effektli mühitinin formalaşmasına şərait yaradır. 
“Dünya-sistem”inin elmi və metodoloji təliminin üstünlüyü ondan ibarətdir 
ki, bu konsepsiya hər bir ölkənin dayanıqlı inkişafını önəmə  gətirir, yeni 
idealoji tədqiqalarının perspektiv funksiyalarının hərəkətini aktivləşdirir. 
Qloballaşan cəmiyyətinin tərəqqisində, milli sosiumlu və  ərazi strukturluğu-
                                                            
94
 Wallerstein I. The West, Capitalizm, and the Modern Wolld-System, Review, Vol. XV, 4.1992. 

---