Microsoft Word son dialektik corafiya docx

Dialektik coğrafiya
 
 
 
101
 
 
                        
 
                                                                       
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Elmi mənbələrə (ilkin olaraq İ.Vallerstaynın ideyaların görə) əsasən dünya 
sistemlərinin qütbləşməsi ümumi iqtisadi və siyasi inkişafının xarakterindən 
asılı olaraq müəyyənləşmişdir: 1) yüksək iqtisadi-siyasi  potensiala malik olan 
“nüvə” ölkələr; qismən inkişaf etmiş ölkələr; 2) inkişaf etməkdə olan və ya 
üçüncü dünya  ölkələri. 
Məntiq ondan ibarətdir ki, dünya ölkələrinin qütbləşməsinə  əsas səbəb = 
ümumdünya xarakterli geosiyasi və geoiqtisadi dəyişikliklərlə bağlıdır. XVIII 
əsrin sonu XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa 
və Almaniya dövlətlərindən ibarət “nüvə” dünya  sistemi meydana gəlmişdir. 
Sonrakı dövrlərdə İtaliya, Yaponiya, Kanada, Avstraliya və Şimali Avropa və 
s. ölkələr ikinci “nüvə” sisteminə daxil olmuşlar.  
Təhlillər göstərir ki, qloballaşma mühitində dünya sistemlərinin qütbləşməsi 
geoiqtisadi və geosiyasi gerçəkliklərinin təsiri mexanizminin əsasında dövlətlər-
arası mütləq üstünlüyünün nəticəsidir.
98
 Bu  dövlətlərarası üstünlüklər = qütb-
ləşmiş  coğrafi məkanlar = yaratmışdır. Yapon tədqiqatçısı Keniçi Omaye “Triada 
                                                            
98
 A.A. Qurbanzadə. Dünya ölkələri: siyasi-iqtisadi və dialektik coğrafiyası. Bakı, 2013. 
Dünya imperiyaları sisteminin hərə-
kətverici inkişafın “yük” qüvvəsi ilkin 
olaraq:  
*fasiləsis kapital resurslarının yığılma 
prosesi;  
* innovasiya yönümlü texnologiyanın 
tədbiqi;  
*kreativ resurs potensialının yüksək 
olması və s. şəbəkələri ilə bağlıdır. Bu 
ölkələrdə texnoloji inkişaf prosesləri 
daha erkən dövrlərdə XVIII-XIX əsr-
lərdən başlaraq sürətlə formalaşmağa 
başlanmışdır. 
Dünya sistemində hegemonluq siyasətinin üstünlük təşkil edilməsi və  qısa-
dövr ərzində ABŞ-ın aparıcı “nüvə” dövlətinə çevrilməsi nəticəsində qütbləş-
mə yeni məzmun kəsb etdir.1945-ci ildən sonra ABŞ-ın dünya sistemindəki  
hegemonluğu qlobal xarakterə  çevrilmişdi
r
. 
Dünya sisteminin daxilində baş ve-
rən zidiyyətli tsikll ritmlər ölkələrin 
inkişafına təsir etmiş  və  nəticə  də 
isə = qismən inkişaf etmiş, üçünçü 
ölkələrin yaranmasına səbəb ol-
muşdur. Müasir dövrdə üçünçü 
dünya ölkələri dinamikdir, bir sıra 
istehsal modellərində innovativ  də-
yişikliklərinin mənbəyi kimi çıxış 
edirlər (Hindistan, Meksika və s.). 
 
“Dünya imperiyaları”  formulasının cəhətləri 

---

  Ağazeynal A. Qurbanzadə 
 
102 
 
 
“Dünya sistem”in ümumi valyuta 
əməliyyatlarının 50%-dən çoxu Lon-
don, Nyu-York və Tokio şəhər qütb-
lərinin banklarında mərkəzləşmişdir. 
hakimiyyəti” adlı  əsərində (1985 il) göstərir ki, dünya sistemlərinin qütbləşmə-
sində “ABŞ – Qərbi Avropa - Yaponiya” üçbucağının makroiqtisadi formalaşma-
sının və  qüvvəsinin təsiri daha böyükdür. 
XX  əsrin sonunda “dünya sistem”də = Şimali Amerika – Qərbi Avropa- 
Asiya - Sakit Okean = makrosistem qütbləşməsinin çərçivəsi formalaşmışdır. 
Makrosistem qütbinə ABŞ, Almaniya, Yaponiya; Asiya- Sakit Okean qütbünə  
isə Çin liderlik edirlər. Ekspertlərin proqnozuna əsasən yaxın onilliklərdə Çin 
makroiqtisadi inkişaf qütbündə ikinci dünya dövlətinə çevrilməsi prosesinin 
baş verməsi önəmə gətirilir.
99
  
“Dünya sistem”in iqtisadi və siyasi baxımdan müxtəlif qütbləşmə prosesinə 
malikdir.Şimali Amerika qütbündə azad sahibkarlıq; Qərbi Avropa – vahid iq-
tisadi sivilizasiya nümunəsidir. Asiya-Sakit Okean qütbü isə qərb texnologiya-
sının effektliyindən istifadə edilməsi üzərində formalaşmışdır. 
Elmi mənbəlrə
100
 əsasən Şərq ölkə-
lərinin iqtiadi-sosial dinamik inkişaf 
səviyyəsi Qərbi Avropa ölkələr ilə 
müqayisədə yüksək olmuşdur. Belə ki, 
XI  əsrdə  hər bir nəfərə görə ÜDM-in 
həcmi Çində 600-700 $, Hindistanda 550- 650 $, Misirdə isə 470-530 $ (1980-
ci ilin qiymətləri ilə) olmuşdur. Eini zamanda, Çində 2 min əhalisi olan şəhər-
lərdə əhalinin 20%, islam ölkələrində - 15-20%-i məskunlaşdığı halda, Qərbi 
Avropa ölkələrində analoji göstərici isə 11-13 % təşkil edirdi. 
Böyük Coğrafi kəşflərdən sonra dünya sistemində  Qərb ölkələrində hege-
monluğun komponentərinin sürətlənməsi artmış və müasir dövrə qədər də da-
vam edir. Belə ki, Şərqlə Qərb arasında iqtisadi-siyasi vəziyyətinin nisbətində 
XVIII  əsrin ortalarından başlayaraq Qərbin dünya sistemində hegemonluğu-
nun dövri  həlledici mərhələyə çatmışdır.
101
 
Elmi-metodoloji təhlillərə əsasən Qərb ölkələrinin müstəmləkiçilik siyasəti-
nin nəticəsində Şərqin zəiflənməsinə səbəb olmuş, sonrakı dövrlərdə isə  yük-
sək texologiyaya malik olan Qərb ölkələri cənaye strukturunun davamlı inkişa-
fına nail olmuşlar. Dünya ölkələrində baş verən qütbləşmə demək olar ki, Şərq 
ölkələrinin iqtisadi-siyasi inkişafına mənfi təsiri özünü göstərirdi. Məntiq on-
dan ibarətdir ki, Qərbin yüksəlməsi siyasəti, bir o qədər də  Şərq ölkələrinin 
zəiflənməsinə səbəb olmasına çərait yaranmışdır. Beləliklə, Qərbin hegemon-
                                                            
99
 Robert K. Coorperation and Discord in the Word Politcal Ekonomy. N.Y. 2010. 
100
 Tümertekin E. Beşeri Ekonomisi. Ankara, 2004. 
101
 Hacıyev Ş.N., Bayramov Ə.İ. Dünya iqtisadiyyatının tarixi. Bakı, 2012. 

---