Microsoft Word son dialektik corafiya docx

  Ağazeynal A. Qurbanzadə 
 
108 
 
 
sahələrinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Bu sistemin yaranmasının bir sıra iq-
tisadi, siyasi və eləcə də monopoliya xarakterlər üstünlükləri fəaliyyət göstər-
mişdir.  İlkin olaraq bu dövrdə qloballaşan transmilli korporasiyalar “dünya 
sistem” çərçivəsində iqtisadi-siyasi miqyasda daha geniş məzmunda monopo-
liyalarına çevrilmişdir. Qloballaşan bazarın keyfiyyət dəyişkənlikləri elmi-
innovasiya tsikllinin formalaşması üçün imkanlar yaratmışdır. 
Elmi-innovasiya tərəqqinin təsiri ilə əlaqədar olaraq Qərb ölkələrində iqti-
sadi inkişafda sosialyönümlü və ərazi-istehsal klasterial proqramlarının həyata 
keçirilməsinə xidmət etməklə daha da aktivləşmişdir. Texnoloji-innovasiya sa-
həsində kəşf edilən elmi tədqiqatlarının praktiki olaraq tətbiqi və idarə etmənin  
yeni formalarının yaranmasına səbəb olmuşdur.   
BMT-nin ekspertlərinin hesablamalarına (2005-2015-ci illər) əsasən yüksək 
innovasiya-texnologiyalarının tədbiqinə uyğun olaraq  daxili təbii resirslardan 
optimallığına görə istifadənin xüsusi çəkisində: ABŞ-74%, Qərbi Avropa 
ölkələri-35 %, Yaponiya-15%, Kanada-14%, Hindiqstan-8%, Braziliya-5%  və 
s. ölkələr fərqlənirlər. 
“Yüksək texnologiya”lar ərazi-istehsal sahələrinin resurs potensialından 
kompleks istifadəsi üçün optimal variantlarının yaranmasına səbəb olan amil-
lərdən sayılır. Xüsusən elmi-texniki  innovasiya tədqiqat işləri “dünya siste-
mi”in dinamikası üçün “tədqiqat & praktika” tsiklinin dayanıqlığının effektli-
yini yüksəltmişdir. Məsələn, ABŞ- da elmi-innovasiyaya qoyulan vəsait ÜDM 
in ≈ 3.0-4.0%-ni təşkil edir. Yaponiya, Almaniya, Fransa, Çin və s. ölkələrdə 
elmi-innovasiya tsiklinin inkişafına yönəldilən vəsait yetərli səviyyədədir. 
      
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

Dialektik coğrafiya
 
 
 
109
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ÜÇÜNCÜ  BÖLMƏ 
 
DİALEKTİK İNSAN COĞRAFİYASI 
GENETİK ANATOMİYASI, TƏKAMÜL TƏBİƏTİ 
 
 
 
İnsan coğrafiya elmi: təkamülü, dialektik anlamı  
 
 
Etnologiya elminin dialektik-genetik təbiəti 
 
 
İnsan həyat ritminin coğrafiyası 
 
 
Qlobal dayanıqlı insan inkişafının funksional modeli 
 
 
İnsan potensialın genezisi və inkişaf mərhələləri   
 
 
“İnsan - ətraf mühit”ə  uyğunlaşma  reaksiyası 
 
        
 
 
 
 
 
 

---

  Ağazeynal A. Qurbanzadə 
 
110 
 
 
 
Doqquzuncu önəm                      
İnsan coğrafiya elmi: təkamülü,  
                                              dialektik anlamı
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 İnsan coğrafiya elminin dialektik modeli 
 
İnsan coğrafiyası elmi bəşər cəmiyyətinin hərəkətverici, dinamik inkişafını 
öyrənən müstəqil və konseptual elm sahəsidir. İlkin eralarından başlayaraq in-
san təkamülünün çərçivəsi ətraf mühitlə (coğrafi mühitlə) vəhdətli əlaqədə ol-
muşdur. Sonrakı dövrlərdə isə insan coğrafiya elmi dialektik metodoloji for-
malarını özündə birləşdirməklə fundamental elm sahəsinə çevrilmişdir. 
İnsan coğrafiya elminin yaranması və təkamül formalaşması əsasən iki fəl-
səfi  anlamında gerçəkləşmişdir:  
1) insanın coğrafi mühitin dialektikasının dərk edilməsi  gerçəkliyi;  
2) insan coğrafiya elminin təkamülü, dialektik təfəkkür gerçəkliyi.  
İnsan coğrafiya elmi fəlsəfəsinin birinci tərəfi,yəni coğrafi mühitin dialekti-
ki gerçəkliyi ilə  əlaqəsinə dair antik şərq və  qərb filosoflarının dünyagörüş 
mənbələrində öz əksini tapmışdır. 
İnsan coğrafiya elmi fəlsəfəsinin ikinci tərəfinə isə coğrafiya elminin təka-
mülündə metodoloji pradiqması, tədqiqat obyektləri və praktikası daxildir. İn-
san coğrafiyası elminin metodologiyasının əsasını fəlsəfi dünyaanlamı funksi-
yalarının “hərəkət” mexanizmlərini əhatə edir. Problemə konstruktiv yanaşsaq, 
insan coğrafiyası elmi təbiətşünaslıq-fəlsəfi bilik sisteminə daxildir. Məntiqi 
olaraq, təbiətşünaslıq elmləri sistemində = insan coğrafiya elminin metodo- 
logiyasının anatomiyasıında dialektik “cöğrafi məkan-zaman-insan “təfəkkür 
ideyalarının mövqeyi önəmli məzmuna malik olması ilə fərqlənir. İnsan coğ-
rafiyası elmi dialektik anlamı  əsasında təbiətşünaslıq fəlsəfəsinə daxil olmuş 
və  rasional coğrafi təfəkkür anlayışlarının idealogiyasına  çevrilmişdir. 
İnsan coğrafiyası elminin fəlsəfəsinə = cəmiyyətin ərazi təşkilinin modeli-
nin təkamülü ilə yanaşı, həm də onun virtuallığının, eləcə də rasional düşüncə 
tərzi daxildir. Rasionallığının önəmində insan coğrafiya modelinin fəlsəfi dün-

---

Dialektik coğrafiya
 
 
 
111
 
 
yagörüşünün elmi-praktiki dəyərlərini özündə birləşdirir. Elmi mənbələrdə ki-
fayət qədər mülahizələrinin olmasına baxmayaraq, bu sahədə mübahisəli olan 
məqamlar da diqqəti cəlb edir.
107
 
İnsan coğrafiyası elminin dialektik düşüncə  tərzinin modelinə dair tədqi-
qatçılar tərəfndən müəyyən səviyyələrə uyğun araşdırılmalar aparılmış  və 
nəticələrinin elmi praktiki əhəmiyyəti dəyərləndirilir. Bu səbəbdən də elmin 
məzmunu, tədqiqat istiqamətlərinn miqyası yeniləşmiş, yeni formaya çev-
rilmişdir.
108
 
İnsаn coğrafiyası elminin metodologiyasına və təkamülünə dair tədqiqatçı-
ların problemləri ətrаfındа müxtəlif düşüncə tərzləri, mübаhisələr, qeyri-kons-
truktiv mənbələr ifadə olunmuşdur. Məsələnin önəmi ondan ibarətdir ki, insаn 
bioloji bir fərd kimi coğrafi mühitlə müəyyən tarixi xronoloji təkаmülün dər-
kindən sonra yeni düşüncə tərzinə malik olmuşdur.  
Аntik filosof elmi məktəbinin əsaslandırdığı “insanın - ətraf mühit”lə dialek-
tik əlaqəsinə dair fikirlərinin önəmində Qərb ölkələrinin təbiətşünaslığla məşğul 
olan tədqiqatçılar nəzəri baxışlarının formalarını irəli sürmüşlər (Vаzеli, Hаrvеy, 
Vаnеski və b.). Ümumi metodoloji baxımdan (biologiya, arxeologiya, coğrafiya, 
psixologiya və s. еlm sаhələrində) antik dövrlərin filosoflarının irəli sürdükləri 
təkаmül baxışlarının nəticələrindən, sonrakı  mərhələlərdə isə insan elmlərinin 
təsnifatında müxtəlifliyinin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.  
İnsan coğrafiya elmi fəlsəfəsinin müxtəlif struktur sаhələrində aparılan araş-
dırmalar  аrаsındа  yаlnız  хrоnоlоji dеyil, həm də dialektik coğrafi idеyаları 
arasında müəyyən təkamüllü  əlaqələrdə meydana gəlmişdir. XIX əsrin birinci 
yаrısındа еlmin müхtəlif sаhələrində olduğu kimi, insan coğrafiyası elmində də 
fəlsəfi baxışlar öz mövqeyini tuta bilmişdir. Оdur ki, insan coğrafiyası elminin 
formalaşmasında ilkin klаssik fəlsəfi baxışlarının insanın  ətraf mühitlə  əlaqə 
ideyalarının üstünlüyünün əsaslandırılması məsələləri önəmli hеsаb оlunur.  
Təkаmül nəzəriyyəsinə uyğun olaraq, insаn nəslinin və bundаn yаrаnаn 
mədəniyyətinin inkişаfının vаhidliyinə dair aşağıdakı ifadələrini göstərə bilərik: 
 
bu inkişаfın düzхətt üzrə sаdədən mürəkkəbə dоğru gеtməsi;  
 
ictimаi quruluşun və  mədəniyyətin yаrаnmаsının psiхоlоji  əsаslаrının 
mövcudluğu;  
 
hаdisələrin inkişаf qаnunlаrının fərdin psiхоlоji хüsusiyyətlərinin nəticə-
si оlmаsı və s. ilə izаh еtmək оlаr.
109
  
                                                            
107
 A.A.Qurbanzadə. İnsanşünaslıq. Bakı, 2009. 
108
 Лейвин Б. “Модели мира” и образ человека. М., 1981. 
109
 Quliyeva N.  Etnoqrafiya və etnologiya. Bakı, 2009. 

---