Microsoft Word son dialektik corafiya docx

  Ağazeynal A. Qurbanzadə 
 
130 
 
 
YUNESKO ekspertlərinin fikrincə, 
gələn  əsrədək dünya dillərinin yarı-
sının danışıq dili kimi istifadə olun-
madığı üçün məhv olması gözlənilir.   
YUNESKO-nun məlumatına görə, dünyada 6 mindən çox dil vardır. Lakin 
dillərin 96 faizi dünya əhalisinin yalnız 4 faizi tərəfindən istifadə olunur (dil-
lərin 52 faizində 10 mindən, 28 faizində isə mindən az insan danışır).  
Elmi mənbələrinin araşdırmalarının 
nəticələrinə  əsasən bir dilin yaşaması 
üçün isə  həmin dildə  ən azı 100 min 
insan danışmalıdır. Beynəlxalq eks-
pertlərin araşdırmaları göstərir ki, yox 
olmaq təhlükəsilə üzləşən dillər əsasən, ölkələrin daxilindəki milli azlıqlarına 
aid edilən dilləridir. Belə dillərə  həmin ölkələrdə geniş istifadə olunmadığı 
üçün ailələr nə özləri bu dillərdə danışır, nə də bu dili övladlarına öyrədirlər. 
Məhv olmaq təhlükəsilə üzləşən dillərin daha çox Afrikada yaşayan xalqlara 
məxsus olduğu bildirilr. YUNESKO-nun məlumatına görə, 2500-dən çox dil 
yox olmaq təhlükəsi qarşısındadır. Bu gün dünyada 200-ə yaxın dil var ki, 
onların hər birində cəmi 10 nəfər  öz ana dilində danışır.  
Beynəlxalq statistikaya görə, hazırda dünyada ən çox işlənən çin dilidir. Bu 
dildə  təxminən 1 milyard 80 milyondan çox insan danışır.  İkinci işlənən  
ingilis dili hesab olunur (≈ 515mln). Təxmini olaraq = hind dillərində- 500; 
ispan dilində - 425;  rus dilində - 257; ərəb dilində - 256; benqal dilində- 215 
milyon nəfərdən çox insan daşınır. Fransız dilində - 120 milyondan çox, türk 
dillərindən isə ümumilikdə 200 milyondan çox insan istifadə edir. Müasir dün-
yada ən işlək dilllər ingilis, ispan, ərəb, rus, fransız, alman, çin, portuqal dilləri 
hesab olunur.  
Dünya ölkələrinin təmsil olunduğu Birləşmiş Millətlər Təşkilatında 6 rəsmi 
dildən istifadə edilir (ingilis, fransız, ərəb, çin, rus, ispan). YUNESKO ən azı 
üç səviyyəli dil bacarıqlarının; ana dili, milli dil, ünsiyyət dilinin öyrənilməsini 
təbliğ etməklə dilçiliklə bağlı əsas məsələ olan çoxdilliliyi təbliğ edir. 
Dil qrupları və poliqlotlar. Dünya xalqlarının dilləri əsasən - Altay, Ural, 
Hind-Avropa, Avrasiya, Qafqaz dil ailəsində birləşiblər. Heç kimin danışmadı-
ğı dillər isə ölü dillər qrupuna aid edilir. Elə ölkələr var ki, orada çoxlu dillər 
mövcudur. Məsələn, Qafqazın dağlıq ərazilərində yaşayanlar 100-dən çox dil-
də, Yeni Qvineya əhalisi təqribən 700 dildə danışır. Afrikada 1000-dən çox 
müxtəlif kiçik dil qrupları yayılmışdır. 
Dünya əhalisi linqvistik xüsusiyyətlərinə görə də bölünür. Bütün dillər qo-
humluq münasibətinə görə dil ailələrinə, dil ailələri də öz növbəsində dil qrup-
larına bölünmüşlər. Yer kürəsində geniş yayılmış dil ailələrinə daxildir: Hind-
Avropa, Çin-Tibet, Malayziya-Polineziya, Sami-Hami, Bantu, Altay, Qafqaz, 
Ural, Sudan və s.  

---

Dialektik coğrafiya
 
 
 
131
 
 
Dillərin bir neçə  təsnifatına görə  fərqlənir (ən başlıcası geneoloji və mor-
foloji təsnifatlar hesab edilir). Geneoloji təsnifatları üzrə dillərin maddi qo-
humluq prinsipləri üzrə qruplaşdırlır. Bu təsnifata görə qohum dillər elmi 
cəhətdən yüksək qiymətləndirilən tarixi-müqayisə metodu vasitəsilə öyrənilir.  
Dillər arsındakı qohumluq, həmin dillərin qrammatik və fonetik quruluşlarının 
yaxın olmasında özünü göstərir. 
Məntiqi dil ailəsinin bütün dilləri  əsas dil adlanan dilin dialektlərindən 
yaranmışdır. Əsas dilin dialektlərindən əmələ gələn dillər öz növbəsində inki-
şafın sonrakı mərhələsində müstəqil dillərə çevrilə bilən dialektlərə bölünürlər. 
Dilin inkişafındakı differensasiya prosesinin mühüm əhəmiyyəti vardır. Belə-
ki, dilin gələcəkdə yeni dillər əmələ gətirən dillərə parçalanması ilə yanaşı, əks 
proses, ayrılması və ya birləşməsi prosesi də, yəni qohum dillərin vahid bir dil 
əmələ gətirilməsi prosesi də mövcud ola bilər.  
 
 
Dinin coğrafiyası və cərəyanları 
 
İnsanın mədəni-irsi dəyərlərinin önəmində din və onun cəryanlarının ya-
ranması mütləq reallıqlara malikdir. İnsan cəmiyyətinin təkamülü ilə birlikdə 
dinlərin yaranmasının prosesləri də baş vermişdir. Əqidə və inam anlayışları-
nın formalaşması dinin coğrafiyasında yeni təriqqətlərinin yaranmasına və tə-
rəqqisinə səbəb olmuşdur. 
Dinlər milli
122
 və dünyəvi dinlərə ayrılırlar. Dünyəvi din geniş miqyaslı 
xalqlarının sitayiş etdiyi din hesab edilir ( xristian, buddizm, islam və s.). Dini  
baxışlarının özünüdərkin təsnifatının xarakterinə  və  fəlsəfi  dünyagörüşünün 
məzmununa əsasən aşağıdakı kimi qəbul olunmuşdur.  
Monoteizm (lat.”monos” bir əsas başlanğıc)–təkallahlıq deməkdir. İlk dəfə 
Qədim Misirdə dövlət səviyyəsində qəbul olunması haqqında məlumatlar var-
dır. Bu termin Henri Mora (1660-ci ildə) tərəfindən ilkin olaraq ifadə olun-
muşdur. 
Politeizm – (yun. poly - “çox”deməkdir) teologiya fəlsəfəsində çoxallahlıq 
ifadəsini özündə birləşdirir. 
Deizm - (lat. deus - allah)  -  Allahın mövcudluğunu və kainatın onun tərə-
findən yaradıldığını bəyan edən, lakin allahın insanlara və təbiətə müdaxiləsi-
ni, dinlərin allah tərəfindən yaradılmasını inkar edən təlimdir. Bu təlim Her-
bert Çerberi tərəfindən irəli sürülmüşdür 
                                                            
122
 Milli dinlərə - Hindistanda – induizm, Çində – konfisyanlıq, Yaponiyada – sintoizm,  
İsraildə - iudaizm daxildir. 
 

---

  Ağazey
 
 
Dualizm
götürən dem
etməmişdir
sini işlətmi
Taoizm 
sab etilir. T
qarşı passiv
Animizm
Bu ifadə  al
mövcudluğu
rinə təsir et
dana gəlmi
dini görüşə 
görə də qəd
Din = tar
nin dialekti
qruplarının 
İnsan tə
keyfiyyətin
              
              
 Birinci 
İkinci cə
Üçüncü 
Dördünc
                      
123
 A.A.Qurba
nal A. Qur
m – ( lat. “ik
məkdir. Bu 
r. Teologiya
şlər.            
– xristianlı
Taoizmin fə
vlik göstərir
m – (lat. an
lman alimi 
u, onların in
tməsinə dair
şdir. Dünya
görə dünya
dim insanlar
rixən insanl
ik ayrılmaz
özünəməxs
ərəfindən qə
ni, yaşayış hə
          
 Din
         
 
cərgə:     X
ərgə:        İs
cərgə:     B
cü cərgə: A
                      
anzadə. İnsanş
rbanzadə
 
kili”)  fəlsəf
ideyanı irə
ada ilk dəfə
                  
ıqdan V1 əs
əlsəfəsinin m
r. Taoizm ge
nima “ruh” s
K.Ştal tərə
nsanların hə
r inancdır. A
anın bütün 
ada hər şeyin
r bu təbiət qü
ların həyat t
z bir hissəsi
sus, özünün 
əbul edilmi
əyat səviyyə
n təriqətləri
Xristianlıq; İu
slam; Fetişiz
Buddizm; Xa
Ayyavali; Tr
                
şünaslıq. Bakı
132 
 
fəsinin əsas 
əli surən De
ə İran din xa
                  
sr əvvəl yar
mahiyyəti -
erçəkliyin t
sözündən ya
əfindən irəli
əyatına, ətra
Animistik tə
xalqlarının 
n (dağ, çay, 
üvvələrinə s
tərzidir, insa
ini təşkil ed
dərkedilmə
iş  hər bir d
əsini göstəri
inin simvoll
uduizm;  İn
zm; Yin-yan
anda; Cayni
riple Kodu; 
ı, 2009. 
mahiyyəti, 
ekart dualiz
adimləri tər
                  
ranmış və Ç
təbii həyat
ək olduğunu
aranmış)  ru
i sürülmüşd
af aləminin p
əsəvvürlər ib
keçmişi üç
dəniz, ağac
sitayiş edir v
anın əxlaqi-m
dir. Dünyad
əsinə uyğun 
dini baxışla
ir.
123
 
ları: soldan
nduizm; Bax
nq; Şinto-To
izm; Ahinşa
Patte xaçı; 
iki başlanğ
zm terminin
rəfindən dua
                 
Çinin ən qəd
da dönuş, m
u qəbul edir
uhlara sitayi
dür. Animizm
predmetinə 
btidai cəmiy
çün səciyyəv
c və s.) ruhu
və qurban k
mənəvi dəy
da yayılmış 
simvolları m
ar onun va
 
n sağa. 
xayu.     
ori. 
a.  
 Rece Boqa
ğıc varlığdan
ndən istifadə
alizm ifadə
                  
dim dini he
mədəniyyətə
r. 
iş deməkdir
m -  ruhların
və hadisələ
yyətdə mey
vi olmuş  bu
u vardır. Ona
əsirdilər. 
ələr sistemi
hər bir din
mövcuddur.
arlığı,  əxlaq
a. 
n 
ə 
-
                  
-
ə 
r. 
n 
-
-
u 
a 
-
n 
   
qi 
    

---