Microsoft Word son dialektik corafiya docx

Dialektik coğrafiya
 
 
 
127
 
 
İrq = homo sabienslə 
= bağlı ideyalar qəbul 
olunmuşdur. 
dəyişilməsi səbəbindən, sonrakı epoxalarda yer kürəsində etnik qruplarının 
tarixi-coğrafi etnoqrafik areallarının sərhədləri, məskunlaşması  və  həyat tər-
zinin xarakteri dəyişilmişdir (bəzi etnik areallar öz funksiyasını itirmiş, bəzi-
lərində isə əksinə yenidən meydana gəlmişdir).  
Tarixi-etnoqrafik mənbərərinə əsasən, sonrakı bioloji varlıqlarının təkamü-
lünün nəticəsində planetar xarakterli insan qruplarının  assimiliyasiyası və da-
vamlı yer dəyişməsi prosesləri genişlənmiş, yer kürəsininin “məhsuldar” coğ-
rafi məkanlarının resurs imkanlarının istifadə edilməsinin dərəcələri ilə fərqlən-
məsinə  səbəb olmuşdur. “Məhsuldar” dövrdə eyni zamanda etnik birliklərinin 
materikilər arasında (coğrafi areallarda) konsolidasiyasının aktivləşməsinin bö-
yük epoxası başlayır. Bu epoxanın formalaşmasında Avropada məskunlaşan 
xalqlarının yeri və mövqeyi üstünlük təşkil etmişdir (ingilis, ispan, fransız və s.). 
Avropalılar işğal etdikləri ölkələrinin etnik qruplarınları ilə əlaqəyə girmiş 
və özlərinin dil, din, adət-ənənələrinin qəbul edilməsinin siyasətini həyata ke-
çirmişlər. Müstəmləkə ölkələrində aborigenlərinin çoxu məhv edilmiş  və ya 
təcrid olunmuşdular. Bu mənada Amerikada, Afrika, Avstraliya və b. coğrafi 
məkanlarda “avropalaşma” siyasəti həyata keçirilmişdir.  
 
 
Etnik  irq  qruplarının coğrafiyası    
 
Antropoloqlar yer kürəsində formalaşmış müxtəlif irq qruplarına dair çox-
cəhətli tədqiqatlar yerinə yetirmişlər. Tədqiqatlarda tarixi-coğrafi areallarda 
morfoloji və fizioloji kompleks cəhətlərinə görə insan irqləri bir kökdən əmələ 
gəlməsinə dair təkliflər irəli sürülmüşdür.
119
 
İnsan irqlərinin yaranması və planetarlığı ilkin olaraq coğrafi mühit çərçivə-
sində bioloji sferasının dinamikası və təkamülünun dayanıqlığının nəticəsində 
formalaşmışdır. Molekulyar biologiya və gen mühəndisliyi elmi mərkəzlərini-
nin apardıqları təhlillərdə insanın afrikalı (qara iqr) mənşəyindən əmələ gəlmə-
si DNKvasitəsilə  təsdiqlənmişdir. Molekulyar genetika üzrə tanınmış Kanna 
və Uilson öz tədqiqatlarında  homo sapines (qədim insan tipi) 100- 400 il bun-
dan  əvvəl Afrikada yaşamaları haqqında fikirləri elmdə yeni bir mərhələnin 
yaranmasına səbəb olmuşdur. 
İrqlərin yaranması və areallarının əmələ gətirilməsi 
və adaptasiyası coğrafi məkanla bağlıdır. Antropoloq 
V.V.Bunak göstərdiyiyi kimi “irq-mütləq kateqoriya 
deyildir. Hər bir tarixi dövrün özünə  məxsus irq for-
                                                            
119
 Основы антропологии. Киев, 2002. 

---

  Ağazeynal A. Qurbanzadə 
 
128 
 
 
İnsan irqləri- coğrafi-bioloji  
dialektik təkamülünün nəticə-
sində formalaşmışdır.             
malaşması olmuş,sistemlənmiş  və müasirləşmişdir”
120
. Onun ideyasına görə 
insanlar xarici görünüşünün fərqləri ilə tədricən irqlərə ayrılmışdır. 
Elmi mənbələrdə irqlərin yaranmasının təkamülündə homo sapienslə bağlı 
tədqiqatlar müəyyən dərəcədə qəbul olunmuşdur.  
İnsan irqlərinin əmələ gəlməsinin coğrafiyası – ilk növbədə “coğrafi mühit-
bioloji təkamül-insan” ümumi dayanıqlı inkişafının nəticəsində formalaşmış-
dır. Molekulyar bioloji araşdırmalar göstərir ki, irqlərin  əmələ  gəlməsi və 
areallarının formalaşması uzun tarixi dövrlərinin evalyusion dəyişilmələrinin 
nəticəsində inkişaf etmış  və müasirləşmişdir. Evalyusion dəyişilmələrinin 
reallıqlarına uyğun olaraq irqlər şərti olaraq xarici görünüşləri ilə bir-birindən 
fərqlənmişlər. Bəzi antropoloqlar isə göstərirlər ki, irq prosesinin mürəkkəb 
bioloji populyasiya sistemidir. İrqlərin təsnifatına görə elmi mənbələrdə ümu-
mi formada eynilik olmasına baxmayaraq, müəyyən səviyyələrdə  fərqlərdə 
mövcuddur. 
XVII  əsrdə ilk dəfə olaraq yer kürəsində formalaşan irqlərinin təsnifatına 
dair F.Berne tərəfindən aparılan kompleks tədqiqatlarının nəticələri daha çox 
maraq doğurur. 
İrqlərin təsnifatına dair müxtəlif fikirlər irəli sürülmüşdür: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ümumiyyətlə, antropoloqlar yer kürəsində  əsasən üç böyük qlobal irq 
kompleksinin üzərində dayanırlar: Qərb xətti – avropoid, neqroid; şərq xətti-
monqoloid və neqro-avstroloid (ekvatorial ). 
Avropoid irqinə aid edilən regionalara da-
xildir:  Avropa, Cənub-Qərbi Asiya, Qafqaz və 
s. Avropoid əsas iki qola ayrılır: Şimal və Cə-
nub ölkələrin irqləri. 
                                                            
120
 «Наука и человечество». М.,1995. 
F.Berne – avropoid, monqoloid, neqroid  və  lapanoid  irqlərinə  ayırmışdır. 
Y.Roqinski, M. Levin -   ekvatorial,avroasiya və asiya-amerika irqlərinin tə-
snifatını vermişlər. 
Q.Debes – neqroid-avropoid ,  monqoloid və  avstroloid irqlərini təklif etmişdir. 
 
 
Avropoid, neqroid, monqoloid və avstroloid  irqləri  yer  kürəsində  məskunla-
şan əhalinin 70 %-dən  çoxunu  özündə birləşdirmişdir.

---

Dialektik coğrafiya
 
 
 
129
 
 
Avropoid dərisinin, gözlərinin və s. əlamətlərinə görə  əsasən iki təsnifata 
ayrılır: cənub (hamar dəri, tünd saç rənginə  və gözlər və s.): şimal irqlər isə 
(mavi göz, gümüşü saç, dərisi ağ  və s.). Cənub qolunu antropoloqlar “hind-
aralıq dənizi” və şimal qolunu isə baltik (nord) irqinə ayırırlar. 
Avropoid irq təsnifatını antropoloqlar həm də ailə-nigah, məişət və birgə 
yaşamaq tərzinə görə də fərqlərinin olmasını qeyd edirlər. 
 Neqroid irqinin coğrafi arealı daha genişdir. Afrika, Avstraliya, Cənubi-
Şərqi Asiya və s. ölkələrdə neqroidlər məskunlaşmışlar.  
Yer kürəsinin ekvatorial zonasında neqroid və avstroloid irqlərinin popul-
yasının nəticəsində “ kondakt” irq qurşağı formalaşmışdır. 
Monqoloid - geniş areallar əmələ gətirirlər. Yayılma arealına görə - materik 
və sakit okean - irqlərinin təsnifatına ayrılır. Monqoloidlər mənşəinə görə 
həmçinin amerikan hundulərinin fizioloji və psixoloji funksialarına oxşar cə-
hətlərində də uyğunluqlar mövcuddur
121
. 
   
 
 Dil qruplarının coğrafiyası 
 
Yer kürəsində məskunlaşan hər bir etnik fərdin düşüncə tərzinə uyğun nitq 
və dil mədəniyyəti reallaşmışdır. Məntiqi olaraq müəyyən etniklərin nitq 
mədəniyyəti müəyyən dil qanunlarına uyğun formalarının yaranmasına səbəb 
olmuşdur. Buna görə də nitq-insanlarn dil vasitəsilə həyata keçirilən ünsiyyət 
prosesinə daxil edilir. 
Dil üç dialektik funksiyanı yerinə yetirir: 1) etnik birliklərinin dil mədəniy-
yətini qoruyur; 2) insanların davranış və müsahibə fuksiyasını yerinə yetirir; 3) 
insanın düşüncə tərzinin funksionallığını nümayiş etdirir. 
İnsan coğrafiya elminin genetik kodunun formalaşmasında yer kürəsində 
yerləşən etniklərinin (xalqların) coğrafiyasının dialektik coğrafi dil ailəsinin 
(dünya dil ailəsinə görə-%) formalaşmasına səbəb olmuşdur:    
 
Hind - Avropa-  ( 48.3 %);    
 
Çin - Tibet  -     ( 32.2%); 
 
Niger - Kordofan - ( 6.3%-);  
 
Semit - Hamid -  (5.7%);  
 
Altay  -  (4.6%);  
 
Nil-Saxara  - (1.5%); 
 
Ural  - ( 0.9 %).  
                                                            
121
 В.П. Алексеев. География человеская рас. М., 1974. 

---