Microsoft Word son dialektik corafiya docx

  Ağazeynal A. Qurbanzadə 
 
88 
 
 
Funksional struktur zaman ideyasının əsasında təşkil edilən iqtisadi strate-
giyasının təyini radikal coğrafiya tədqiqatlarda geniş məzmunda araşdırmalar 
aparılmışdır. Fikrimizcə, ölkənin iqtisadi potensialının optimallığı, strateji 
məhsul istehsalınıni və diversifikasiya tipinin təyini məntiqi olaraq struktur 
zaman kodunun subektdir  (homo economicus).  
Nəzəri-pratiki baxımdan zaman çərçivəsində struktur sisteminin matrisinin 
əsasını funksional inkişaf modellərinin yaradılması və praktikasının həlli yol-
larının tədbiqiindən irəli gəlir. Hər bir funksional inkişaf modeli ilə onun təd-
qiqat metodologiyası arasında zaman çoxluğunun əlaqələri mövcuddur. Müa-
sir zaman çoxluğunun fəlsəfəsi = sosial-iqtisadi-siyasi struktur funksiyalarının 
dialektik əlaqə mexanizmlərinin və effektiv elmi araşdırmalarının üstünlüklə-
rindən istifadə edilməsindən ibarətdir.
88
 İdeya istiqamət ondan ibarətdir ki, 
zaman çoxluğunun modeli və onun matrisi optimal olaraq ölkənin klaster inki-
şafının effektliyini nümayiş etdirir.  
Müasir dövrdə coğrafiya elmində istifadə edilən zaman çoxluğuğunun kon-
sepsiyası mühüm əhəmiyyət daşıyır: zaman kəsiyində kompleks inkişafının 
əsas hərəkətverici “güc” qüvvəsi formalaşır; ərazinin resurs potensialından is-
tifadəsini optimallaşdırır; ölkədaxili  ərazi-istehsal sahələrinin yeni məzmuna 
çevrilməsinə səbəb olur.  
 
 
Radikal coğrafi tədqiqatlarda yeni təkamül çağırışları 
   
Müasir dövrün aktual məsələlərindən biri də radikal coğrafiya elmi tədqi-
qatlarının məzmununda sosial təkamül prosesləri ilə nisbi qeyri-müəyyənlik 
əlaqələrinin kəsişmə nöqtəsindən çıxış etməsidir. 
İlkin olaraq L.Uayt 
89
 mədəni təkamüldə iki mərhələ: “primitiv” cəmiyyət 
və sivilizasiya, həmçinin mərhələli keçidin formalaşmasında 3 revolyusiya ke-
çidin = aqrar, yanacaq və “nüvə yanacağı” =  fərqləndirmişdir.   
 
          
 
 
 
 
 
                                                            
88
 Qurbanzadə A. A. XXI əsr dayanıqlı inkişafın  aqrar-sənaye  klaster faktoru. Bakı, 2015. 
89
 Уайт Л.  Избранное: эволюция культуры. М., 2004. 
 L.Uayt (ABŞ):  
 Görkəmli antropoloq, etnoloq və kulturoloq. 
Kulturologiya  elmi evolyusiyasına dair tədqiqatları coğrafiya 
elmi mənbələrində yüksək qiymətləndirilir. 

---

Dialektik coğrafiya
 
 
 
89
 
 
XX əsrin ortalarından başlayaraq antropoloqlar
90
 belə bir fikrə gəlmişlər ki, 
insan birliklərin ilkin forması “lokal qruplar” formasında olmuşlar. Tarixi 
inkişafının dövrlərində isə insan birlikləri ictimai struktura malik olmuş, mü-
əyyən səviyyədə “istehsal” - əkinçilik – maldarlıq inkişafı qəbilələrinin yaran-
masına səbəb olmuşdur. İnkişafın tələbinə uyğun olaraq cəmiyyətlər arasında 
sosial təbəqələşmə ilə əvəz olunmuşdur. Bu istiqamətdə formalaşan sosial tə-
bəqələşməyə yönəldilən konseptual baxışlar meydana gəlmişdir.
91
 
Radikal coğrafi çağrışlarının məntiqində tarixi-coğrafi prosesinin xətti in-
teqrasiyası ilə diskret (sivilizasiyalı yanaşma) şəhri arasında orta mövqe möv-
cuddur. ABŞ sosioloqu Daniel Bell “Postindustrial cəmiyyət” nəzəriyyəsində  
elmi-texniki, elmi-iqtisadi və siyasi sferadakı  dəyişikliklərini nisbi səviyyə 
göstəricilərini orta mövqe kimi götürür. O, cəmiyyətin təkamülünə texnologi-
ya və biliklərinin mövqeyi prizmasından baxır:  
1) elmin artan rolu; 2) elmin insan fəaliyyətinin mühüm sferasına çevril-
məsi; 3) məşğulluq sferasında proqressiv dəyişikliklər; 4) kooperasiya olun-
muş əməyin rolunun artması və s.  
Radikal coğrafiya elminin konseptual təkamül ideyalarında çox mühüm 
nəzəri baxışları sistemində “dalğa” çağrışları daha önəmli və coğrafiya elmi 
tədqiqatları cəhətdən aktuallıq kəsb edir. 
Radikal coğrafiya elmi tədqiqatlarının təkamülündə “dalğa” nəzəri ça-
ğrışlarına dair aparılan araşdırmalarının nəticələri rasional məzmuna ma-
likdir. Dalğa nəzəriyyəsinin tədbiqi ölkənin potensial inkişafının  ten-
densiyalardakı real mənzərəni daha aydın görə bilməklə yanaşı, gələcək 
dəişiklik istiqamətlərinin proqnozlaşdırmağa geniş imkanlar yaradır. 
Qərb ölkələrinin  müasir  tədiqatçıları əsas  ağırlıq  mərkəzini sivili-
zasiyaların müqayisəli tədqiqinə yönəldilir. Bu  aspektdən sivilizasiya-
nın zaman-məkan fərqliliklərinin nəzərə alan təkamül sxemlərinin tərtib 
edilməsinə dair çağrışlar effeklidir. 
  Dalğa nəzəriyyəsinə  əsasən dayanıqlı inkişafda hər hansı iqtisadi-sosial 
dəyişikliyinin kompleks informasiyanın elmi-metodologiyasına stimul verir. 
Mövcud  şəraitdə ölkənin kompleks iqtisadi-sosial inkişaf tsikllərinin hansı 
səviyyəsi ilə uyğunluğunun müəyyənləşdirilməsi dalğa nəzəriyyəsinin ən mü-
rəkkəb məsələlərindən biridir. 
Qloballaşma mühitində yeni dayanıqlı inkişaf tsiklinin “dalğa reaksiya”sı-
nın formalaşarkən yeni  yaranmaqda  olan  stukturun  hansı  dalğa  səviyyəsinə  
                                                            
90
 Классен Х.Й. Пробемы,парадоксы и перспективы  эволюционизма. М., 2000. 
91
 Earle T. Chiefdams in Archaelogical and Ethnohistorical Perspective. London,1987. 

---

  Ağazeynal A. Qurbanzadə 
 
90 
 
 
uyğun gəldiyinin müəyyənləşdirilməsi bir sıra çətinliklər yaradır.
92
    
“Dalğa reaksiyası”nın səviyyəsi müvafiq ərazi-istehsal strukturunun forma-
laşmasını tarazlaşdırmaqla yanaşı iqtisadi inkişafın tsiklliyini optimallığını 
müəyyənləşdirir. Başqa ifadə ilə desək, hər bir dayanıqlı inkişaf “dalğa reak-
siyası”* ya özündən daha yüksək səviyyədə yeni “dalğa reaksiyası”nın  inkişa-
fına yardımçı olur və ya “dalğa reaksiyası”na əks təsir göstərir. 
E.Toffler “Üçünçü dalğa” (“The Third Wave”) adlı əsərində “...yeni sivili-
zasiya həyatlarımızda əmələ gəlir və onu görməyə qadir olmayanlar, onu boğ-
mağa çalışırlar” ideyasını utopiya adlandıranlar, sonrakı dövrlərdə isə iqtisadi 
inkişafın kompleksliyinin nəticəsində bu ideya daha çox praktikaya doğru 
əsaslandırılmağa cəhd olmuşdur. 
 
 
 
 
         
      
E.Toffler nəzəri cəhətdən əsaslandırmışdır ki, tarixi inkişaf prosesində tsikl-
li olaraq özünü göstərən “dəyişik dalğaları” son nəticədə “yeni sivilizasiya”nın 
yaranması ilə  nəticələnir. E.Tofflerin tədqiqatlarında, sivilizasiyanın  yaran-
ması və inkişafının üç mərhələsini və ya üç dalğanın ardıcılığını fərqləndirir:  
  1) -”sivilizasiyanın  aqrar dalğası”nın  formalaşması; 
  2) - ”sivilizasiyanın sənaye dalğası”nın yaranması və formalaşması;  
  3) - “sivilizasiyanın  elektron - informasiya  dalğası”nın inkişafı.  
Məntiqi olaraq  E.Tofflerin “Üçünçü dalğa” nəzəriyyəsi konseptual olaraq 
ölkənin kompleks inkişafının anatomiyasında yeni radikal coğrafi meyillərinin 
yaranmasına səbəb olmuşdur. 
 
   
 
 
 
 
 
 
Müasir dünyanın E.Tofflerin “Üçünçü dalğası”nın fəaliyyəti oldyğu bir bir  
                                                            
92
 Qurbanzadə A.A. Regionalogiya. Bakı, 2013. 
* “Üçüncü dalğa” nəzəriyyəsi 1980-ci ildə yaranmışdır.
 
  Elvin Toffler: (ABŞ)  
  Fəlsəfi, sosioloji və  cəmiyyətin posindustrial qlobal prob-
lemlərinə dair geniş profilli tədqiqatlar aparmışdır. Onun fik-
rincə müasir cəmiyyət yeni texnoloji revolyusion dinamikası-
nın  mərəhələsindədir.
Dəyişkənlik  dalğaların  sivilizasiya gerçəkliyi (E.Toffer təsnifatı) 
Sivilizasuyanın  aqrar  
dalğası (b.e.ə.10 minil-
lik) 
Sivilizasiyanın industrial 
dalğası (Avropa XVIII 
əsr) 
Sivilizasiyanın super in-
dustrial dalğası (XX əsrin 
60-ci illəri) 

---