Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 12 dir. Farsca mətndə onun qarşılığı madərzad sözüdür ki, bu leksemə də hazırda lüt-madərzad şəklində rast gəlirik (1,III,250). Qeyd edək ki, farsmənşəli madərzad istər mənaca, istərsə də quruluşca anadandoğma sözü ilə üst-üstə düşür: madərana deməkdir, zad isə zade (doğulmuş övlad) sözünün qısaldılmış formasıdır. Maraqlıdır ki, anadandoğma mü- rəkkəb sözü klassik türk mətnlərinə dair lüğətlərdə qeydə alınmamışdır. Bəvazicinin işlətdiyi yolkəsici mürəkkəb sözünün orijinaldakı əsli farsmənşəli rahzən sözüdür. Bu sözün birinci tərəfi –rahismi yol deməkdir, zənisə zədən(vurmaq) felinin köküdür. Göründüyü kimi, tərcümə ilə onun farsca əsli arasında müəyyən uyğunsuzluq var. Belə ki, rahzənsözünün ikinci tərəfinin daşıdığı mənanı nəzərə aldıqda gözləmək olardı ki, Bəvazici bu sözü yolkəsici kimi yox, yolurucu şəklində tərcümə etməlidir. Orta əsrlərə aid yazılı abidələrdə, o sıradan Nəsiminin dilində eyni mənada yolurucı, yoluransözlərinin işlənməsi (30,VI,4661), eləcə də Əs-sihahda(10,118) və daha bir neçə sözlükdə bu sözün məhz yoluran, yolurucu kimi tərcümə olunması da (30,VI,4661) belə düşünməyə əsas verir. Bununla belə, Bəvazici rahzənmürəkkəb sözünü orijinal bir şəkildə, həmin sözün bügünkü dilimizdəki qarşılığına yaxın bir biçimdə - yolkəsici kimi tərcümə etmişdir. Maraqlıdır ki, yolkəsici sözü nə qədim türk mətnlərində, nə də orta əsrlərə aid türkdilli əsərlərdə qeydə alınmışdır. Bütün bunları göz önündə tutduqda istər-istəməz belə bir sual meydana çıxır: Bəvazici bu sözü nəyə görə yolkəsici kimi tərcümə etmiş- dir? Fikrimizcə, bu məsələdə iki amil öz təsirini göstərə bilərmiş. Birin- cisi, zədənfeli fars dilində yuxarıda qeyd etdiyimiz əsas mənasından başqa kəsmək anlamında da işlənir (20,1,758). İkincisi isə (bu daha ağlabatandır), Bəvazici bu sözü farscadan yox, ərəbcədən tərcümə yolu ilə yarada bilərdi. Bu anlayış ərəbcə qüttaüt-təriqmürəkkəb sözü ilə ifadə olunur ki, onun da lüğəvi mənası elə yolkəsəndir(4,II,1719). Xatırladaq ki, Bəvazici yolkəsici maddəsinin əvvəlində onun ərəbcəsini də qüttaüt- təriqkimi göstərmişdir. Deməli, bu sözü o, elə birbaşa ərəbcədən tərcümə edə bilərdi. Bundan əlavə, qüttaüt-təriqsözü ilə farsmənşəli rahzən sözü arasında da məzmunca müəyyən oxşarlıq və yaxınlıq vardır, daha doğrusu, onlar sinonim sayıla bilər. Bu mənada ola bilsin ki, fars dilindəki bu sözün də meydana çıxması onun ərəbcə qarşılığı ilə bağlıdır. Hər halda Bəvazicinin rahzən sözünü yolkəsici kimi tərcümə etməsi onun tərcüməçilik uğurudur. Bu amil mütərcimin dilimizi zənginləşdirməsi sahəsindəki səmərəli fəaliyyəti kimi diqqəti çəkir və təqdirəlayiq bir haldır. Gərçəksözlü mürəkkəb sözünə gəldikdə isə, o, yuxarıda qeyd olunan anadandoğma və yolkəsici iki mürəkkəb sözlərindən tərkibindəki D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 13 sözdüzəldici şəkilçi ilə fərqlənir. Bu sözün farsca əsli –rastkerdariki sözdən ibarətdir: düz, doğrumənalarını daşıyan rastsifətindən və iş, əməl mənalarında işlənən kerdarismindən. Rastkerdarfars dilində doğrucul, əməlisaleh, təmiz (adam) mənalarında işlənir (28,I,707). Bəvazici onun birinci tərəfini olduğu kimi - gərçək şəklində tərcümə etmiş, ikinci tərəfini isə bir qədər başqa şəkildə vermişdir. Tərcüməçi kerdar isminin əvəzində sözlü düzəltmə sifətini işlətmişdir ki, bu da həm leksik, həm də qrammatik məna baxımından farsca əslindən fərqlənir. Sözsüz ki, tərcüməçi rastkerdar sözünü gərçəksözlü kimi tərcümə edərkən onun bütövlükdə daşıdığı mənasını əsas götürmüşdür. Aydındır ki, gər- çəksözlümürəkkəb sözü quruluşca bu sözdən müəyyən dərəcədə fərqlənsə də, daşıdığı məna baxımından ona tam uyğun gəlir, çünki əməli düz olan elə sözü düz olandeməkdir. Gərçəksözlü sözünə mürəkkəb sifət kimi qədim və orta əsr türk yazılı abidələri haqqındakı qaynaq və araşdırma- larda rast gəlmirik. Buna görə onu da Bəvazicinin tərcüməçilik fəaliy- yətinin məhsulu kimi dəyərləndiririk. Bəvazici rastkerdar sözünün sinonimi olan rastqu(qu tərkibiqoftən demək, söyləmək felinin köküdür; rastqu düz danışandeməkdir) sözünü isə bir qədər başqa şəkildə − yenə də -yici şəkilçisinin iştirakı ilə - gər- çəksöyləyici şəklində tərcümə etmişdir (12,12b). Göründüyü kimi, gər- çəksözlü bu fars mürəkkəb sözünə daha çox uyğun gəlir. Yuxarıdakı nümunələrdə sıra ilə dördüncü olanboğaztutar mürək- kəb sözü isə orijinal quruluşa malikdir. Onun tərkibindəki -ar şəkilçisi çağdaş ədəbi dilimizdən fərqli olaraq, burada feli sifət mənasını daşıyır. Qeyd edək ki, bu şəkilçi ilə düzəlmiş feli sifətlər yazılı abidələrimizin dilində geniş yayıldığı kimi (bax: 13,275), müasir ədəbi dilimizdə də işlənir. Məsələn: subasar, suaxar, sututar, astabasar və s. mürəkkəb sifətləri bu qəbildəndir. Boğaztutar sözünün farsca əsli iki tərkibdən ibarətdir: gəlu(boğaz) ismi və gereftən(tutmaq) felinin kökü gir. Bəvazicinin olduqca dəqiq çevirdiyi bu söz dilmizdə söz yaradıcılığının uğurlu bir nümunəsi hesab edilə bilər. Bu sözə də dil tarixinə aid qaynaqlarda rast gəlmirik. Bəvazicinin işlətdiyi çoxbilür mürəkkəb sözü də quruluşca boğaztutar lekseminə oxşayır. Bu söz də mətndə feli sifət anlamını daşıyır: çoxbilür kişi. Bəvazici onu farsca mətndəkibesyardanmürəkkəb sözünün besyar (çox) vədanestən(bilmək) felinin kökü danhissəciyindən ibarətdir) qar- şılığı kimi işlətmişdir. Çoxbilür mürəkkəb sözünün də yazılı abidələrdə işlənməsinə dair bir qeydə rast gəlmirik. Deməli, bu sözü də ilk dəfə yazılı ədəbi dilə gətirən Bəvazici olmuşdur. Nəhayət, yuxarıdakı nümunələrdə sonuncu yerdə dayanan çəribaşı Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|