Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
8 
 
farsca orijinalı kimi quruluşca düzəltmədir və oxumaq feilinin kökü (oxu) 
və -yıcı şəkilçisindən ibarətdir. 
Oqıyıcı  sözünə  qədim  türk  mətnlərində  eyni  mənada  oqıcı  və 
oqığçışəkillərində  rast  gəlirik  (bax:  25,369).  Orta    yüzilliklərə  aid  türk 
yazılı  abidələrində  isə  bu  söz    okucu  və  okuyucuşəkillərində  qeydə 
alınmışdır  (bax:  30,V,2952;  18,343-344).  Maraqlıdır  ki,  sözügedən 
mətnlərdə  istər  oqıcıvəoqığçı    söz ləri,  istərsə  də  okucu  və  okuyucu 
leksemlərinin  yalnız  dəvət  edən,  dəvətçi  anlamında  işlənməsi  göstərilir 
(bax:25,369; 30,V,2952). Bu amili nəzərə aldıqda  belə bir fikrə  gəlmək 
olar ki,  oqıyıcı sözünü müasir ədəbi  dilimizdəki  oxucu, mütaliə edən 
anlamında  ilk  dəfə  işlədən  və  yazılı    ədəbi    dilə  gətirən,  bununla  da  
türkcənin söz ehtiyatını zənginləşdirən  tərcüməçilərdən biri də Xızır bin 
Əbdülhadi Bəvazici olmuşdur.  
Oqıyıcı  sözü  ilə bağlı daha bir məsələni  qeyd etməyi lazım bilirik.  
Azərbaycan ədəbi dili tarixinə  aid kitab və araşdırmalarda –ıcı –ici şəkilçisi 
əsasən,  feildən  sifət  düzəldən  şəkilçi  kimi    təqdim  olunur  (13,136-137). 
Konkter olaraq  XVI əsr  yazılı tərcümə abidəsi “Kəvamilüt-təbir”də, eləcə 
də eyni yüzilliyin  yadigarı olan Nişatinin “Şühədanamə” tərcüməsində isə 
(bax:16)  bu  şəkilçi  ilə  düzələn  sözlərin  çoxu  qrammatik  mənaca  isimdir.  
Məsələn,  “Şühədanamə”də:  qayırıcı  (hami),  saxlayıcı  (gözətçi,  qoruyucu); 
“Kəvamilüt-təbir”də:  alıcı (müştəri), yazıcı (mirzə, katib; yazan, yazıçı) və 
s. Amuzənde-ögrənici. Farsmənşəli amuzənde sözü də eynilə xanənde kimi 
quruluşca  düzəltmədir.  amuxtən  (öyrətmək,  öyrənmək)  felinin  kökü 
amuzvə -ənde şəkilçisindən ibarətdir.  Fars dili lüğətlərində  rast gəlmə-
diyimiz  amuzənde sözü mətndən  də göründüyü kimi, öyrənən, şagird, 
tələbə  anlamını  daşıyır.    Maraqlıdır  ki,    Bəvazicinin  amuzənde  sözünün  
qarşılığı kimi işlətdiyi ögrənici sözü istər qədim türk mətnlərində, istərsə də 
orta yüzilliklərə aid türk yazılı  abidələrində  qeydə alınmamışdır. Bu faktı 
nəzərə alaraq  belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, ögrənici sözü də Bəvazicinin 
söz yaradıcılığı sahəsindəki səmərəli fəaliyyətinin nəticəsidir. Daha doğrusu, 
bu sözü Bəvazici fars dilindən  “kalka”  şəklində tərcümə yolu  ilə düzəltmiş 
və ilk dəfə yazılı  ədəbi dilə gətirmiş, bununla da ədəbi dilin zənginləşməsi 
işinə xidmət etmişdir.   
Fəribənde-aldayıcı.  Farsmənşəli  fəribənde  sözü  quruluşca  yuxarıda 
qeyd olunan  xanənde və  amuzənde leksemləri ilə üst-üstə düşür: fəriftən-
(aldatmaq)  felinin  kökü  fəribvə-əndeşəkilçisindən    ibarətdir.  Farsca  sifət 
kimi işlənən  bu sözün lüğəvi mənası aldadan deməkdir. Bəvazicinin həmin  
sözün  qarşılığı  olaraq  işlətdiyi  aldayıcı  da  eyni  quruluşdadır:  aldamaq 
(aldatmaq) felinin əsası olan alda və -yıcı şəkilçisindən düzəlmişdir.  Qeyd 

---

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
9 
 
edək ki, aldayıcımənaca da fəribənde ilə tam üst-üstə düşür. Maraqlıdır  ki, 
aldayıcı  sözü  qədim  türk  mətnlərində  qeydə  alınmamışdır.  XIII-XVI 
əsərlərə  aid bir    necə qaynaqda isə bu  sözün aldağan (çox aldadan)  və 
alduğu(aldadıcı)  variantları  qeydə  alınmışdır  (bax:  30,I,92-93).  Farsca 
məşhur  “Qabusnamə”  kitabının  XV  əsrə  aid  türkcəyə  tərcüməsində  və 
XVI-XVII  yüzilliklərə  aid  “Ət-töhfətüs-səniyyə”  və  “Müxfətüt-töhfə” 
adlı farsca-türkcə lüğətlərdə isə aldayıcı sözü eynilə Bəvazicidə olduğu 
kimi işlənmişdir (bax: 30,I,98). Aldayıcı sözünün bu yazılı  qaynaqlarda 
eynilə Bəvazicidəki kimi işlənməsi sübut edir ki,  orta əsrlərin tərcüməçi 
və leksikoqrafları farsca ayrı-ayrı sözlərin  tərcüməsi zamanı eyni metod 
və prinsiplərə söykənmiş, məhz buna görə də  bir çox hallarda, bəlkə də, 
biri  digərindən    xəbərsiz  ayrı-ayrı  farsmənşəli  sözləri  eyni  şəkildə 
tərcümə etmiş və yazılı ədəbi dilə gətirmişlər.  
Setanende-diləyici. Farscada: Dəst-e bəxşənde behtər əst əz dəst-e 
setanənde. Bəvazicinin tərcüməsində: Bəxşəndə əl diləyici əldən yegrək. 
Nümunələrdən  göründüyü  kimi,  Bəvazici  farsca  mətndəki  bəxşənde 
(bağışlayan)  fars  sözünü    tərcümədə  olduğu  kimi    saxlamış,  setanənd-
e(istəyən, diləyən) sözünü  isə diləyicikimi tərcümə  etmişdir.  Maraqlıdır 
ki, diləyicisözünə  istər qədim türk mətnlərində, istərsə də  orta yüzilliklə-
rə aid türk yazılı abidələrində rast gəlmirik. Deməli, bu söz də Bəvazi-
cinin özünün yaratdığı leksemler sırasındadır və ilk dəfə onun  tərəfindən  
yazılı  ədəbi dilə gətirilmişdir.  
Bəvazici “Kəvamilüt-təbir”in  farsca  orijinalında işlənmiş bir sıra  
sözlərin  dilimizə tərcüməsi zamanı -cı, -ci; -lı, -li, -lu, -lü; -lıq, -lik, -luq, 
-lükkimi  sözdüzəldicisi  şəkilçilərin    köməyi  ilə    yaranmış    düzəltmə 
sözlərdən də istifadə etmişdir.  Qeyd  edək ki,  bu qəbildən olan sözlərin  
çoxuna  eynilə qədim türk mətnlərində, eləcə də orta əsrlərə aid türkdilli 
yazılı abidələrdə də rast gəlirik. Onlar müasir ədəbi dillmizdə də azacıq 
dəyişikliklə işlənir. Bu isə o deməkdir ki, Bəvazici həmin sözləri doğma 
ana  dilindən  –  türkcədən  hazır  şəkildə  götürmüş  və  orijinalda  olan 
sözlərin  qarşılığı  kimi  işlətmişdir.  Bu  qəbildən  olan  çoxsaylı  sözlər 
içərisində  aşağıdakılar  diqqəti  çəkir.  Həmin  sözləri  farsca  mətndəki 
orijinalları ilə birgə veririk:kolahduz -börkçi,kəfşgər –başmaqçı,rəngrəz - 
boyaçı,  mivedar  -  yemişlü,  sərapərde  -  günlük,came-ye  xab-  gecəlik, 
barani- yağmurlıq və s. 
Öncə  qeyd  edək  ki,  Bəvazicinin  işlətdiyi  bu  sözlərin  hamısı 
quruluşca düzəltmədir, onların farsca orijinalları içərisində isə quruluşca 
həm  düzəltmələri,  həm  mürəkkəbləri,  həm  də  bir  izafət  tərkibi  var. 
Deməli,  orijinaldakı  leksik  vahidlərin  tərcüməsində  tərcüməçi  heç  də 

---