Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 17 this point of view, the book “Kavamilut-tabir” (“The most perfect dream interpretation”), translated from Persian language by the interpreter Bavazici of 16th century is a valuable source. In this classical translation model on dream interpretation, Bavazici has created a number of derivative and compound words by loan translation from Persian and for the first time he has brought them into written literary language. Inside that words, formed with the affix -ıcı, -ici and a group of words carried archaic character for modern Azerbaijan literary language is especially draw attention. In the article some Turkic origin derivative and compound words being the productive result of Bavazici’s word- formation activity were analyzed. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 18 İsmayıl Məmmədli AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor ismayilmammadli.1946@mail.ru “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının lüğət tərkibində maddi-mənəvi leksika Açar sözlər: “Dədə Qorqud kitabı”, etnoqrafiya, folklor, dastan, türk folklorşünaslığı. Ключевые слова: “Кнuгu Деде Горкуma”, эmнографuя, фольклор, сказанuя, mуреuская фольклорuсmuка. Key words: “The book of Dede Gorgud”, ethnography, folklore, epos, Turkic folklore study. Hər bir dövrün, zamanın özünəməxsus mərasimləri, adətləri, dəbi var. Bu adətlər, mərasimlər formalaşır, nəsildən-nəslə ötürülür və dövranın möhürü, sazağı, qızmarı hopur bu adətlərə, mərasimlərə, bu günümüzə gəlib çatır. Bunlar ona görə mənalıdır, əzizdir, uzunömürlüdür, əbədidir ki, xalqın mənəvi yaddaşını yaşadır, onun xarakterini təqdim efir, mənəvi mədəniyy- ətini əks etdirir. Bu mənada Azərbaycan xalqının ən möhtəşəm və qədim abidəsi olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının dilinin lüğət tərkibinin ana xəttini Azərbaycan türklərinin mənəvi mədəniyyətinin müxtəlif sahələrini, adət-ənənələrini, ailə-məişət mərasimlərini, təqvimi-mövsümi mərasimləri, dini ayinləri, ayrı-ayrı bayramları, mifik görüşləri və s. əks etdirən söz, termin və ifadələr təşkil edir. Bunları araşdırmaq, öyrənmək isə son dərəcə vacib və qiymətlidir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı yalnız Azərbaycan şifahi və yazılı ədəbiyyatının qədim nümunəsi deyil, bu abidə mənəvi sərvət, habelə bir çox oğuz türklərinin yaratdığı qədim mədəniyyətin ən zəngin, ən ulu qaynaqlarından biridir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı, xüsusən də Azərbaycan xalqının möhtəşəm bir mədəniyyət abidəsi olduğu üçün o, dilçilər, ədəbiyyatşünaslar, sənətşünaslar, filosof, tarixçi və etnoqraflar və b.-nın maraq və tədqiqat obyekti olmuş, bu mənəvi sərvəti öyrənməyə səy etmişlər. Dastan bu günümüzdə də araşdırılır. Əgər “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı haqqında bu gün hələ də son söz deyilməyib söyləsək, heç kəs bu həqiqəti inkar etməz. Hələ bu sahədə, şübhəsiz ki, cild-cild kitablar yazılacaq, monoqrafiyalar yaradılacaq. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 19 “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı anadilli Azərbaycan ədəbiyyatı tari- xində yazıya köçürülmüş ilk böyük şifahi ədəbi-bədii abidədir. Dastan- dakı boylarda qəhrəmanlıq, qadına hörmət, vətən-yurd sevgisi hissi təbliğ olunur. Qəhrəmanlıq, bahadırlıq ruhu abidənin əsas qayəsini, ideyasını təşkil edir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında igidlər yalnız öz şücaəti, yenilməzliyi ilə ad-san qazanırlar. Qəhrəmanlıq göstərməyənlərə ad belə verilmir. Burada qədim türklərə məxsus adqoyma ənənəsi vardır. Dilçilik araşdırmaları aparılarkən leksikologiya sahəsi adətən ilk növbədə öyrənilir. Bu dastan barədə də bunları demək olar. Dastanın rəngarəng, zəngin lüğət tərkibi vardır. Onun leksik tərkibi, əsasən, türk leksik layıdır, alınma sözlər demək olar ki, yox dərəcəsindədir. Bunu araşdırıcıların da əksəriyyəti göstərmişdir. Buradakı leksikanın əsas qismi oğuz türklərinin – qədim Azərbaycan türklərinin dünyagörüşünü, məişətini, maddi və mənəvi dünyasını, adət-ənənələrini, məşğuliyyət, peşə və sənətlərini əks etdirən sözlərdən, dövrü səciyyələndirən hərbi söz və terminlərdən ibarətdir. Buradakı etnoqrafik leksika yemək, geyim adlarını, ayrı-ayrı mərasimlərin, dini anlayışların adlarını, o dövrkü adət- ənənələrimizi əks etdirən sözləri əhatə edir. Dastanın dili olduqca aydın və anlaşıqlıdır. Onda rast gəldiyimiz sözlər və frazeoloji ifadələr Azərbaycan – türkmənşəli sözlərdir. Məhz bu səbəbdən də bəzən dastanın dilini başqa xalqlara mənsub olan araşdırıcıların çox qismi heç də həmişə düzgün anlaya bilməmiş, bir çox söz və deyimləri yanlış yozmuşlar. “Kitabi-Dədə Qorqud”un ən yorulmaz və görkəmli, aparıcı araşdırıcısı mərhum akademik Həmid Araslı da vaxtilə bu xüsusda belə yazmışdır: “...Əsər (dastan – İ.M) sırf Azərbaycan dilində yazıldığı üçün bir çox tədqiqatçılar bu əsərin mətnini doğru oxuya bilməmişlər. Prof. Niyoldeke əsərin çox yerini oxuya bilmədiyi kimi, akademik Bartold da özünün etiraf etdiyi kimi, bir çox ifadə və kəlmələrin mənasını başa düşə bilməmişdir. Müəllim Rifət isə hər bir azərbaycanlının bildiyi bəzi kəl- mələri belə yanlış hesab edir, “mənası anlaşılmadı”- deyə göstərmişdir.* (Həmid Araslı. Azərbaycan ədəbiyyatı: tarixi və problemləri. Bakı, “Gənclik”, 1998, s.21) Görkəmli dilçi alim professor Əbdüləzəl Dəmirçizadə “Kitabi-Də- də Qorqud” dastanlarının dili” monoqrafiyasında “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının lüğət tərkibi fəslində-dördüncü fəslində belə yazır: “Dastanların lüğət tərkibində bir sıra sözlər var ki, bunlar o dövrün istehsal üsullarını, adət-ənənələrini tədqiq etmək nöqteyi nəzərindən də çox maraqlıdır” (2, s. 123). O daha sonra sözünə davam edərək həmin leksik vahidlər qrupunu məzmunca, və mənaca bir çox tematik sözlərə Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|