Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 24 da aparıcı rol oynamasına və müxtəlif amillər, əlaqə və münasibətlər nəticəsində bir çox başqa dillərə də keçməsinə (əvvəlcə ekzotik sözlər, sonradan isə alınmalar kimi) səbəb olmuşdur. ƏDƏBİYYAT: Araslı Həmid. Azərbaycan ədəbiyyatı: tarix və problemləri. Bakı, Gənclik, 1998 Dəmirçizadə Ə. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dili. Bakı, “Elm”, 1999 Kitabi-Dədə Qorqud (tərtibçiləri F.Zeynalov və S.Əlizadə) Bakı, 1988 В.В. Похлебкин. Национальные кухни наших народов. М., 1983 Асланов В.И. Историцеская лексикология азербайджанского языка. Док. дисс. Баку, 1973 Исмайл Маммадли Место материально-духовной лексики в словарном составе эпоса «Книги Деде Коркута» Резюме «Книга Деде Коркута» один из самых древних памятников общетюркской устной литературы. Дастан по своей структуре состоит из синтеза поэзии и прозы. В этом произведении особое внимание привлекают средства художественной изобразительности, а также этнографические термины и выражения. В докладе к исследованию привлечены лексические единицы из сказаний эпоса, анализированы лексико-семантические оттенки слов и названий традиционно-обрядовых церемоний. Ismail Mammadli Material-spiritual Lexicology in the Vocabulary of “The Book of Dada Gorgud” Summary “The Book of Dada Gorgud” is one of the most ancient monuments in Turkic oral literature. According to the epos structure it consists of versification and prose. In the poetical parts illustrated art, expression, colorful ethnographic terms and phrases attracks the attention. In the lecture lexicological units used in the parts of “The Book of Dada Gorgud” are investigated and lexical-semantic meanings, traditional names are analyzed. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 25 Gülsüm Hüseynova AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, filologiya üzrə elmlər doktoru, gulsum.huseynova27@mail.ru İran dillərində hal kateqoriyası Açar sözlər: kateqoriya, hal, vasitəsiz hal, ümumi hal, əsas hal, vasitəli hal, fleksiya Ключевые слова: категория, состояние, косвенное состояние, общее состояние, основное состояние, прямое состояние, флексия. Key words: category, condition, indirect condition, common condition, main condition, direct condition, flexes. İsmi qrammatik kateqoriyalar arasında hal özünəməxsus yer tutmaqla yanaşı, istər təyin olunmasına, istər qrammatik və linqvistik statusuna, istərsə də ifadə üsullarına münasibətdədaim elmi mübahisələr doğuran kateqoriyadır. Bu kateqoriya dilə dair elmi-nəzəri fikirlərin irəli sürüldüyü ən qədim dövrlərdən diqqəti cəlb etmişdir. Aristotel rabitəli nitqdə adların rast gəlinən və addan fərqlənən formalarına münasibət bildirərkən yazmışdır:«Nə insandır, nə addır. Onu adlandırmaq olmur. Çünki o nə nitqdir, nə də inkar. Qoy qeyri-müəyyən ad adlansın. «Filonun», «Filona» və buna oxşar olanlar ad deyil, adların hallarıdır” [1, s. 92]. Hal barədəən qədim fikir hind alimi eramızdan əvvəl V-II əsrlərdə yaşaması güman edilən Paniniyə aiddir. Onun “Səkkizlik” (səkkiz kitab) əsəri sanskrit qrammatikasına həsr olunmuşdur və burada ad formasının cümlədə dəyişməsinə görə 7 hal – adlıq, yiyəlik, yönlük, təsirlik, alətlik,- ablativ, yerlik hallarıqeyd olunmuşdur [2, s. 79]. Hal sisteminə universal linqvistik hadisə kimi baxılmamış, hər bir dilin hal sisteminin yaradılmasına fərdi şəkildə yanaşılmışdır. Müasir dilçilikdə hal kateqoriyasına dair araşdırmalarda ziddiyyətli və mübahisə doğuran fikirlərin çoxluğunun bir səbəbini də bunda axtarmaq olar. L.Yelmslev adların cümlədə dəyişmə səbəblərini öyrənərkən müxtəlif dillərdə sözlərin mümkün əlaqə modellərini qurmuş və 216 nəzəri mümkün hal müəyyənləşdirmişdir. Bu hallardan hər biri müvafiq məna əsasında təyin edilmişdir[3, s. 57]. Qeyd edək ki, L.Yelmslev mümkün nəzəri halları təyin edərkən mənaya əsaslanmışdır və ümumiyyətlə, sözlərarası əlaqə məna ilə bağlıdır. Təsadüfi deyil ki, hal D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 26 konsepsiyasının banisi sayılan Ç.Fillmor da halı məna münasibətlərini yaradan vasitə olduğunu qəbul etmişdir.Ç.Fillmor altı hallıq sistem qurmuşdur [4, s. 404-405]. Hal sistemi sonralar da ardıcıl olaraq tədqiq edilmişdir. Bu tədqiqatlarda həm konkret dilin hal sisteminin qurulmasına, həm də ümumiyyətlə, hal anlayışının təyin edilməsinə həsr edilmişdir. Ümumiyyətlə, dilçilikdə hala aid araşdırmalar kifayət qədər çoxdur. Hal kateqoriyasına xeyli sayda tərif verilmiş, bu anlayış izahla təyin olunmuşdur. «Hal söz birləşmələrində və cümlədə isimlərin başqa sözlərləəlaqəsini göstərən qrammatik kateqoriyadır. Hal şəkilçiləri qoşulduqları sözləri cümlənin başqa üzvləri ilə bağlayır, başqa sözlə, onlar arasında sintaktik əlaqə yaradır»[5, s. 48]. O.S.Axmanovanın lüğətində hala belə tərif verilir: “Hal – ismin adlandırdığıpredmetin gerçək- liyin digər predmetlərinə münasibətini ifadə edən və deməli həmin ismin hal kateqoriyaları formasında cümlənin digər üzvlərinə münasibətini müəyyən edən qrammatik kateqoriyadır. Hallanma isə ismin və digər substantiv sözlərin hallar üzrə dəyişmə paradiqmasıdır” [6, s. 416]. M.Hüseynzadə hal barədə yazmışdır: «İsimlərin hallanması formaca morfoloji, vəzifəcə sintaktik tələblərdən irəli gəlir. Daha doğrusu, hallanma qrammatikanın həm morfoloji bəhsinə, həm də sintasis bəhsinə aid bir məsələdir. Morfologiya bəhsində ismin yalnız hal şəkilçilərindən danışmaq mümkündür»[7, s.53]. "İsimlərin halları onların dəyişmə formasıdır. Bu da istər cümlədə, istərsə də müəyyən tərkib daxilində feillərin və başqa sözlərin tərkibindən (idarəsindən) asılı olaraq meydana gəlir. Bunu daha yaxşı başa düşmək üçün Azərbaycan dilində ismin adlıq halı ilə başqa hallarını müqayisə etmək kifayətdir. Məsələn, kitab, kitabın, kitaba, kitabı, kitabda, kitabdan sözlərini nəzərdən keçirdikdə aydın olur ki, kitab sözü ismin adlıq halında daha çox müstəqildirsə, qalan hallarda bu müstəqillik yoxdur" [8, s.187]. «Azərbaycan dilində hal kateqoriyası hallana bilən sözləri əhatə edir. Hallana bilən sözlər söz birləşməsi və cümlə daxilində fel, qoşma və adların (ismin, sifətin, sayın, əvəzliyin, o cümlədən zərfin) tələbinə görə müxtəlif formalara düşür. Bu zaman hallanan sözlərin qəbul etdiyi şəkilçilər hal şəkilçiləri olur»[9, s. 152]. Hala müxtəlif tərif və izahların verilməsi məsələsi də tədqiqatçıların diqqətindən yayınmamışdır. Məsələn, R.Heydərov yazır: “Hal kateqori- yasına dilçilikdə müxtəlif təriflər verilsə də, prosesin özü digər sözlərin (əsasən, fellərin) tələbi ilə ismin, və digər isimləşmiş sözlərin bir haldan digər hala düşməsi ilə səciyyələnir. Dünya dilçiliyində hal kateqoriyasına münasibət fərqlidir. Belə ki, müxtəlif dillərdə halların sayı tam fərqli Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|