Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 29 Flektiv tipli hallanma hazırda puştu, qurani, kürd, zaza, cənubi tat, semnan, muncan dillərində qalmışdır. Ümumi flektivlik əlaməti ətrafında birləşən bu dillərdə hal sistemi bir-birinə o qədər də yaxın deyildir. Puştu dili hallanmanın çoxtipli olması ilə fərqlənir. Qurani dilinin dialektlərindən biri olan avramani, eləcə də kürd, cənubi tat və muncan dillərində hallanma yalnız cinsi əlamətinə görə seçilir. Semnan və talış dillərində hallanma tam unifikasiya olunmuşdur. R.Heydərov talış dilində hal kateqoriyasından bəhs edərkən göstərir ki,bu dildə hal kateqoriyasının olması isə ziddiyyətli məsələlərdən sayılır. Nəinki hal sistemi, ümumiyyətlə, bu dilin qrammatik quruluşunun az araşdırılması özünü, xüsusən də, hal sisteminə münasibətdə göstərir. Talış dilində artıq cins kateqoriyasına rast gəlinmir. İki hal – vasitəli və vasitəsiz hal yalnız təkdə işlənir[10]. Ə.Rəcəbli talış dilində əsas (adlıq hal) və vasitəli halın olduğunu qeyd etmişdir [13, s. 36-40]. Bir çox tədqiqatçılar vasitəsiz adlandırdığı halı Ə.Rəcəbli əsas və ya adlıq hal adlandırır. Fars dilində hal kateqoriyasına aid monoqrafiyasında A.Kərimov yazır: “Bir çox tədqiqatçılar kimi, fars dilində halların məna üzrə təsnifini versək ( vasitəli, vasitəsiz və s. hallar) onda biz bununla hal kateqoriyasının fars dilində mövcud olduğunu qəbul etmiş oluruq. Biz isə bununla razılaşmırıq” [14, s. 80]. Daha əvvəl apardığımız tədqiqat işində əldə olan materiallara istinad edərək tat dilinin Lahıc ləhcəsində isimlərin üç halın – ümumi hal, obyekt hal və yiyəlik halın olduğunu qeyd etmişik [15, s. 73]. Aparılan tədqiqat və təhlil bir daha təsdiq edir ki, yeni İran dillərində hal kateqoriyasının mövcudluğu haqqında konkret nəticəyə gəlmək hələlik bir çox cəhətdən çətindir. Buna baxmayaraq, İran dillərinin əksər və əsas tədqiqatçılarının fikirlərini nəzərə alaraq hal kateqoriyasının yeni İran dillərində bu və ya başqa şəkildə qaldığını söyləməli oluruq. Yeni İran dillərinin hal sistemindəki formalar kəmiyyət əlamətinə görə də fərqlənir. Puştu, avromani, semnan, muncan və cənubi tat dialektlərinin çoxunda həm təkdə, həm də cəmdə xüsusi hal formaları vardır. Kürd dilinin mukri dialektində, talış dilində və tat dilinin takistani, eləcə də, danisfuni dialektlərində vasitəli və vasitəsiz hallar formal olaraq yalnız ismin təkinin hallanmasında fərqlənir. Tat dilinin cənub dialektlərində artikl kateqoriyası inkişaf etməmişdi və hallanma unifikasiyaya daha çox məruz qalmışdır. Bununla belə, tat dilinin bu dialektlərində cins fərqləri təkdə qalmaqdadır. Bu dialektlərdə ikiüzvlü hal sistemi istifadə olunur. Vasitəsiz hal və vasitəli D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 30 hallar mövcuddur. Çali, caqzabadi, xiaraci, xozini, əsfarvarini, əbrəhəmabadi dialektlərində həm təkdə, həm də cəmdə ikiüzvlü hal sistemi yalnız kişi cinsi üçün tətbiqini tapır. Qadın cinsinə aid olan isimlər təkdə vasitəli hal şəkilçisini itirmiş və yalnız cəmdə hallanır. Bu zaman istifadə olunan şəkilçi kişi cinsindəki sözlərdə işlənənlərlə eyni olur. Bu baxımdan tat dilində hal sisteminin dağılma istiqamətində irəli getdiyini söyləmək mümkündür. Ümumiyyətlə, İran dillərinin hal sistemini sinxron və diaxron planda öyrənmək o qədər də sadə məsələ deyildir. Yeni İran dilləri, o cümlədən də tat dili İran dilləri hal sisteminin qədim dövrlərinə aid bəzi əlamətləri saxlamışdır. Bu cəhət, fikrimizcə, tat dilinin dialektlərində, həmçinin Azərbaycan tatlarının dilində də müşahidə oluna bilər. ƏDƏBİYYAT: 1. Аристотель. Поэтика. Риторика. Санкт-Петербург., Азбука, 2000, 348 с. 2. Античнаятеорияязыка и стиля. Санкт-Петербург, Алетея, 1996, 362 с. 3. Елмслев Л. Язык и речь// Звегинцев В.А. история языкознания ХIX и XX веков в очерках и извлечениях. Ч.2. Москва, Прогресс, 1960, с. 56-66. 4. Филлмор Ч. Дело о падеже// Лингвистика ХХ века: система и структураязыка. Ч.II. Москва, Изд-во РУ дружбанародов, 2004, с. 75-97 5. Adilov M.İ., Verdiyeva Z.N., Ağayeva F.M. İzahlı dilçilik terminləri lüğəti. Bakı, Maarif, 1989, 362 s. 6. Ахманова О.С. Словарьлингвистическихтерминов. Москва,Сов. энциклопедия, 1969, 608 с. 7. Huseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya. Bakı, Maarif, 1973 8. Məmmədov N., Axundov A. Dilçiliyə giriş Bakı, Maarif, 1980, 316 s. 9. Xəlilov B. . Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası. Bakı, Elm, 2000 10. Heydərov R. Azərbaycan və talış dillərində hal kateqoriyası// Filologiya məsələləri. Bakı, “Elm və Təhsil, 2013, N 6, s. 168-173 11. Керимова А.А., Расторгуева В.С. Категория падежа// Опыт историко-типологического исследования иранских языков. Т.2.. москва, Наука, 1975, с. 117-200 D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 31 12.Соколов С.Н. Авестийскийязык. Москва, Наука, 1961. 13. Rəcəbli Ə. Talışlar və talış dili. Bakı: BDU, 1994, 81 s. 14. Kərimov A. Hal münasibətlərinin fars dilində ifadə vasitələri (tarixi aspektdə). Bakı, Adiloğlu, 246 s. 15. Hüseynova G. Lahıc tatlarının dili. Bakı, Nurlan, 2002, 198 s. Гюльсум Гусейнова Категория состояния в иранских языках Резюме В статье исследуются вопросы категории состояния в древних и современных иранских языках. Исследование показывает, что в современных иранских языках наблюдается разрушение системы условия в иранских языках вместо существования и многочисленных категорий состояния. Существуют серьезные расхождения мнений у исследователей в связи системы состояния в современных иранских языках, возможное их число и в наименовании этих состояний. Этот аспект подтверждает необходимость проведения сравнительных ис- следований, диахронное и синхронное изучение проблемы категории состояния на основе материалов отдельных иранских языков. Gulsum Huseynova Category of condition in İranian languages Resume The article investigates category of condition questions in ancient and modern Iranian languages. The research discovers that disperse of category of condition is observed in modern İranian languages instead of their existence and multitudinous of category of condition. There are strict disagreements between researchers in regard with condition system of Iranian languages, their naming and possible number of these conditions. This aspect justifies necessity of comparative research, diachronic and synchronic study of problems covering conditional category of the Iranian languages on the bases of separate materials of the Iranian languages. Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|