Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
35 
 
Bəzən  təkrar  olunan  feili  xəbərlər  arasında qoy ədatı  da  özünü 
göstərir: məs: 
– Buraxmiyədü qoy buraxmasun, unda mən üzüm tək gidərəm, ya 
da birgə gidəruğ (Qax.). 
Dialekt və şivələrimizdə bir neçə sözdən əmələ gələn mürəkkəb xə-
bərlər də işlədilir: məs: – Əgər qızuiverməgün olmış olsa, deginən (Şir.)  
Şimal  qrupu  dialektlərində  isə  mürəkkəb  xəbərlərin  tərkibində 
bəzən  zaman  şəkilçiləri  işlədilir.  Mürəkkəb  feili  xəbərlərdə  müşahidə 
edilən  bu  xüsusiyyət  «Kitabi-Dədə  Qorqud»  dastanlarında  da  müşahidə 
edilmişdir: İki  ayağının  üzərinə  durdu  kişnədi.  Ağ  meydanın  ortasında 
baxdı durdu. [1, s. 235]. 
Bundan əlavə M. İslamov Şəki dialektlərində işlənən xəbər cümlə 
üzvünə məxsus xüsusiyyətləri aşağıdakı kimi qruplaşdırır. 
1.  Bəzi  hallarda  xəbərlik  şəkilçisi  düşür. məs.  O  da,  məə  kimi 
kefqum. 
2.  Cümlədə  xəbərin  tamamilə  düşməsinə  də  rast  gəlirik.  Daha 
doğrusu, xəbəri ifadə olunmayan cümlələr Nuxa dialektində çox işlədilir. 
məs. Hara  elimizi  çaldıxdəstəynənçuvux.  Əkin  yeri  neqederdesen  bizim 
dağlarda. Bu cümlələrdə xəbərlərburaxılmışdır. 
Şəki//Nuxa dialektlərində çox zaman həmcins xəbərlərin birincisi işlə-
nilir,  ikincisi  işlənmir.  məs. Atdarın  bir  illiyinə  quluxdiyillər,  sora  erkey-
idayçə, dişisı qulan. (Baş Göynük). Bəzən isə həmcins xəbərlərin hər ikisi 
ifadə olunur. məs. İynənin kiçik ucunu özüa batır, bööyucunuözgiyə batır. 
Maraqlı cəhətlərdən biri də odur ki, cümlədə xəbər həmcins üzvlərin 
sayı qədər təkrara edilir. məs. Buğda əkrdilər, darı əkərdilər, çəltiy əkərdilər. 
Mən də işdirəm, arvat da içdiiir. uşaxlar da işdiir. 
Bəzən  cümlədə  xəbərin  iki  dəfə  təkrar  olunduğuna  təsadüf  edilmir. 
yəni mənaca bir-birinin eyni olan xəbər yanaşı işlənilir. məs. Yağış diyəsən 
əl şəkmicaxdı, dincəlmiçaxdı. 
Dialekt və şivələrimizdə müşahidə olunan xüsusiyyətlərdən biri odur 
ki, mürəkkəb xəbərin tərkibindəki hər iki feil zaman şəkilçisi qəbul edir Şəki 
dialektində də belədir. məs. Oğlan çatar görer qaranlıq qarəşıfdi. 
Bu  xüsusiyyətə  Şəki  dialektlərində  çox  rast  gəlmək  olur.  Bundan 
başqa mürəkkəb xəbərin tərkib hissələrinin öz yerini dəyişdiyinə də təsadüf 
olunur. Bu halda çox zaman tərkib hissələr arasına başqa sözlər daxil olur. 
Belə bir xüsusiyyət tərkib hissələrindən bir başlamaq feilindən ibarət olan 
mürəkkəb  xəbərlərdə  müşahidə  olunur.  -Deli  qardaş  başdiyərkeçiyin 
getdiyi  yeri  qazmağa.  Qız  gidər  fikrə  öz-özüünədiyər:  yeddi  il  buun 
zəhmətini çehdimmaa qismət olmadı, başdiyifyığliyər. (B. Göy). 

---

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
36 
 
Bəzən olur ki, istər  Azərbaycan, istərsə  də  bir sıra türk  dillərində 
cüttərkibli  cümlələrin  şəxs  əvəzlikləri  ilə  ifadə  olunan  mübtədası 
buraxılır.  Dialekt  və  şivələrdə  isə,  ümumiyyətləişlədilmir.  Müxtəlif 
isimlərlə ifadə olunan mübtədalar mümkün olduqca buraxılır. 
Beləliklə dialekt və şivələrdə mübtədası zahirdə olan cümlələrə də 
təsadüf  edilir.  Ona  görə  də  bu,  dialekt  və  şivələri  ədəbi  dildən  ayıran 
fərqlərdən biri olur. 
Bu cəhətdən Zaqatala-Qax şivəsi müstəsnalıq təşkil edərək nəinki 
dialekt və şivələrdən hətta ədəbi dildən də fərqlənir. Mübtəda ilə xəbərin 
şəxsə  görə  uzlaşmasının  tez-tez  pozulduğu  bu  şivədə  şəxs  əvəzliyi  ilə 
ifadə edilən mübtədanın cümlədən saxlanılması bir növ zərurət olur. 
Şimal  qrupu  dialektlərində  xəbərin  bəzi  xüsusiyyətləri  də  diqqəti 
cəlb edir. 
Cümlənin xəbəri iş feilləri əvəzinə, bəzən ele köməkçi feili ilə ifadə 
olunur.  Bu  da  əsasən  qadınların  məişətlə  bağlı  danışığında  olur.  məs. 
Pişmişeləmisənmi axşama. Bu xüsusiyyət dialekt və şivələrdə cümlənin 
xəbəri  ara-sıra  feillərlə  analitik  şəkildə  ifadə  olunur.  Bu  baxımdan 
Dərbənd dialekti özünəməxsus səciyyəvidir. 
Şimal qrupu dialektlərində baş verən maraqlı xüsusiyyətlərdən biri 
də  mübtədanın  xəbərdən  sonra  işlənməsidir. məs.  Axşam  gec  geetdi 
yatmağa Əli. Vaxtında ekilirdiheryerdə taxıl. vəs. 
Tamamlıq. Tamamliqlar  feili  xəbərlə,  həmçinin  sifət,  qeyri-sifət, 
qeyri-müəyyən say, Say bəzi zərf və isimlərlə ifadə olunan ismi xəbərə 
aid  olur.  Tamamlıqlar  ismin  adlıq  və  yiyəlik  hallarından  başqa,  digər 
hallarla, bəzi qoşmalarla işlənən isim, əvəzlik, eləcə də substantivləşmiş 
digər  nitq  hissələri,  söz  birləşmələri  və  tərkiblərlə  ifadə  olunub  əşya 
bildirir [5, s. 159]. Tamamlıqlar quruluşca sadə və mürəkkəb olur. İfadə 
vasitəsinə görə vasitəli və vasitəsiz olmaqla iki yerə ayrılır. 
Qıpçaq  dilinə  aid  sənədlərdə  vasitəli  və  vasitəsiz  tamamlıqlar 
mətnlərin demək olar ki, hamısında işlənmişdir. Daha çox II və III növ 
təyini söz birləşmələri ilə ifadə olunan vasitəli və vasitəsiz tamamlıqlar 
da  daha  çox  işlənmişdir: berdimalarqa  bir  türk  atı,  soninqpayinqini-
beripvzvolitetkoysen. 
Şimal  qrupu  dialektlərində  tamamlıq  xəbərdən  sonra  da  işlənə  bilir. 
Məs.  Sel  cırt  yaaribölüfdü  kəndi.  Tutu  sirkəliyirdi  şala.  Başına 
zolluyicəmhabıdeyenəyi. vəs. 
Təyin. Bildiyimiz  kimi  təyin  cümlədə  əşya  ifadə  edən  hər  hansı  bir 
sözə  –  üzvə  aid  olub,  onun  əlamət,  keyfiyyət  və  kəmiyyətinin  bildirən 
ikinci dərəcəli üzvdür. Təyin də quruluşca sadə və mürəkkəb olur. Şimal 

---

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
37 
 
qrupu  dialekt  və  şivələrində  də  həm  sadə,  həm  də  mürəkkəb  növlərinə 
rast gəlinir. Təyinin keyfiyyət, miqdar, sıra, işarə, hərəkət, zaman, məkan 
bildirən növləri vardır. 
Sifət, say, feili sifətlə ifadə olunan təyinlər Qıpçaq dilli (XVI əsr) 
məhkəmə  sənədlərinin  dilində  də  işlədilir. Məsələn, Kokçekmandan  da  1 
dələfutponuçXalqan:  Kumuştuvmalarıbila  da. Sayla  ifadə  olunan  təyin-
lərə..eki kişi tavkonu da lazarnı da sordular. və s. 5 lotdan az eksik və s. (8.)  
Zərflik.  Bəllidir  ki,  zərfliklər  hərəkətin  əlamətinin  icra  tərzini, 
zamanını,  yerini,  miqdarını,  səbəbini,  məqsədini  bildirən  ikinci  dərəcəli 
üzvdür.  Digər  ikinci  dərəcəli  üzvlərdən  –  əşyanın  əlamətini  bildirən 
təyinlərdən,  müstəqim  və  qeyri-müstəqim  obyekt  olan  tamamlıqlardan 
fərqlənir.  Zərfliklər  də  quruluşca  sadə  və  mürəkkəb  olur.  Zərfliyin 
müxtəlif məna növləri vardır. Sonuncu bölgüdə doqquz məna növü əsas 
götürülür.  Qədim  və  müasir  türk  dillərində  olduğu  kimi  Qıpçaq 
mətnlərdəki zərfliklərdə də zəngin məna növləri ilə diqqəti cəlb edir. 
Şimal qrupu dialektlərində zərfliyin müxtəlif növləri işlədilir. Şimal 
qrupu dialektlərində zərflik də xəbərdən sonra işlənilir. 
Yer  zərfliyinə  aid.  məs. Un-unbir  adam  gidiy  qız  öynə.  Ot  biş-
mağagidəsiyəmbaxçiyə. 
Zaman zərfliyinin xəbərdən sonra gəlməsinə aid. məs. Maşinnərgəli-
yhəyindi. Un dörd yaşında olaydım həyindivəs. 
Tərz-hərəkət  zərfliyinin  xəbərdən  sonra  gəlməsi. məs.  Xoşbaxyeşi-
yillər, kefi kök. və. s. 
Səbəb-məqsəd  zərfliyinin  xəbərdən  sonra  gəlməsi.  Məs. Qarı 
gidərşikaateləmağanaxırçıyə.  İkisidə  getdilər  su  doldurmağa.  Gidər 
dəryadan balıx tutmağa. Dağa geerəm odun qırmağa. 
Cümlədə  sözlərin  sırası.  Məlum  məsələdir  ki,  dialekt  və  şivələrdə 
ədəbi  dildə  olduğu  kimi  cümlədə  sözlərin  sırası  gözlənilə  bilməz.  Bəzən 
mübtəda  xəbərdən  sonra  işlənir: məs:  –  Hindi  gələlləruşaxla(Zaq):  – 
Dadaneydapdabaycüceye(Zaq- Qımır). 
Tamamlıq  xəbərdən  sonra  gəlir:  məs: –  Sabahisi  oglan  ova  getdi 
yoldaşlarıynan(Zaq. Aşağı tala). 
 Zərfliklər  bəzən  xəbərdən  sonra  gəlir:  məs: –Mənim  üç  ip  var 
orda (Zaq.): – 
Gəlirihöyümüzəyuxuluyurux, yatırıx gecə (Qax.): –Qapı qapıdan çıxır 
yəvəş-yəvəş(Qax): – Savaxdanduruf gedirəm herin üstə (Qax-Almalı.). 
Bəzən  təyin  təyin  olunan  sözdən  sonra  işlənir  Burada  çox  vaxt 
bəxtəvər,  bədbəxt,  qoçaq,  yazıq,  fağır,  zalım,  biçarə,  sözləri  ilə  ifadə 

---