Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 32 Könül Səmədova Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, samadovakonul74@mail.ru Azərbaycan dilinin Şimal qrupu dialektlərində cümlə üzvləri, cümlə tipləri və onlarda qıpçaq elementləri Açar sözlər: dialekt, qıpçaqlar, cümlə üzvləri, mübtəda, xəbər Ключевые слова: диалект, кипчаки, часть предложений, подлежащее, сказуемое. Key words: dialect, Kipchacks, part of sentences, subject, predicate. Azərbaycan dili dialekt və şivələri sintaksisinin hər tərəfli tədqiqi isə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, böyük yazı ənənəsi, çox inkişaf etmiş sintaktik quruluşla bərabər, bu dilin keçmiş SSRİ-də və Yaxin Şərq ölkələrində geniş ərazidə yayılmış mürəkkəb dialekt sistemi vardır. Genetik cəhətdən müxtəlif türk (Oğuz, Qıpçaq, güman ki, Xəzər və başqa) tayfa dialektləri ilə bağlı olan Azərbaycan dili dialekt və şivələri mükəmməl sintaktik sistemi: sadə və mürəkkəb cümlə strukturları, bağlanma vasitələri, söz birləşmələri, feili tərkiblərin rəngarəngliyi, bir çox maraqlı xüsusiyyətləri diqqəti cəlb edir. Bu baxımdan dialekt qrupları nəinki yazılı ədəbi dildən, həm də bir –birindən seçilir. [2, s. 5] Şimal qrupu dialektlərinin digər dialekt qruplarından fərqli olaraq cümlə üzvlərində baş üzvlərlə bərabər ikinci dərəcəli üzvlərin də özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Mübtəda. Mübtəda cümlənin elə bir baş üzvüdür ki, qrammatik cəhətdən cümlənin digər üzvlərindən asılı olmayıb, adlıq halda, adətən, isim, əvəzlik, substantivləşmiş digər nitq hissələri və söz birləşmələri ilə ifadə olunub, əlaməti xəbərlə müəyyən olunan əşyanı, şəxsi bildirir [5, s. 134]. Dialekt və şivələrimizi sintaktik cəhətdən ədəbi dildən ayıran fərqlərdən biri də I və II şəxs, bəzən də III şəxslə ifadə olunan mübtədanın çox vaxt cümlədə özünü göstərməməsidir. Xəbərdə olan subyekt vasitəsilə ilə iş, hərəkətin kimə aid olduğu bəlli edilir. Mübtədasız cümlələrə çox vaxt dialoqlarda, əmr cümlələrində, xitab cümlələrində, atalar sözlərində, alqış və qarğışlarda təsadüf edilir. –Yeylağa malları aparıyam (Zaq.): – Qalmışam belə qoryubanı (Zaq.): – Səhər tezdən durup, əl-üz yuyub işə başdirem (Zaq.): –Çətin dərdderqormıy- D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 33 asan! (Zaq.): Oğlunun toyunu qorasan! (Qax): –Qapıdan baxa dureysan (Qax): –Ömrün uzun, yaman qunqormiyəsən! (Qax-İ. Su): - Çağırdı camātın umum iclasın (Zaq.): – Oturuy sərin yerdə, yiyə-içə kef çəkə (Qax – İlisu) Ədəbi dil və dialektlərdə mübtəda daima adlıq halla ifadə olunur. Lakin ən maraqlısı budur ki, şimal qrupu dialekt və şivələrində müb- tədanın yiyəlik halla ifadəsinə Zaqatala rayonunun Aşağı Tala kəndində təsadüf olunmuşdur: – Menin qoymuram. Türk dilinin qrammatik strukturunda mübtədanın, əsasən, xəbərdən əvvəl işlənməsi məlum faktdır. Bu Ə. Tanrıverdiyevin «XVI əsr qıpçaq-poloves dilinin qrammatikası» kitabında qıpçaqlara aid olan sənədlərin dilində də öz əksini tapmışdır. Bu mətnlərdə mübtədanın xəbərdən əvvəl və sonra işlənməsi müşahidə edilir. Sənədlərdə həmçinin nitq hissələri ilə ifadə olunan sadə mübtədalarla yanaşı, təyini söz birləşmələri ilə ifadə olunan mürəkkəb mübtədalar da müşahidə edilir [8, s. 87]. Xəbər. Şimal dialektlərində cümlənin başqa üzvlərinə nisbətən xəbərin işlənməsində daha çox fərqli xüsusiyyət nəzərə çarpır. Ona görə də burada ancaq xəbərin işlənməsində müşahidə olunan fərqli cəhətlər çoxdur. Xəbər cümlənin elə bir baş üzvüdür ki, qrammatik cəhətdən yalnız mübtədadan asılı olub, mübtədanın ifadə etdiyi əşyanın əlamətini bildirir, adətən, feilin dəyişən şəkilləri ilə, həmçinin adlarla və birləşmələrlə ifadə olunur. Xəbərin qrammatik cəhətdən mübtədadan asılı olması onun şəxsə və kəmiyyətə görə mübtəda ilə uzlaşması deməkdir. Xəbər ifadə vasitəsinə görə feili və ismi xəbər olur. Quruluşuna görə də iki cür olur: nitq hissələri ilə ifadə olunan sadə xəbərlər, söz birləşmələri və mürəkkəb adlarla ifadə olunan mürəkkəb xəbərlər. Aydındır ki, qədim və müasir türk dillərində feil xəbərli cümlələr ismi xəbərli cümlələrə nisbətən üstünlük təşkil edir. Ə. Tanrıverdiyev də qeyd edir ki, feili xəbərli cümlələr qıpçaqlara aid XVI əsr məhkəmə sənədlərində də çox işlənmişdir. Bu, « bir tərəfdən, feilin özünün bir nitq hissəsi kimi zənginliyi, başqa bir tərəfdən isə cümlələrin çox vaxt fəal hərəkətlə bağlı olaraq meydana çıxması hadisəsi ilə bağlıdır» [6, s. 183]. M. Şirəliyev dialektlərdə işlənən xəbər haqqında qeyd edir ki, ədəbi dildən fərqli olaraq şivələrdə bəzi hallarda xəbər və ya xəbərlik kateqoriyası düşür. Bu halda predikat intonasiya vasitəsi ilə ifadə olunur: məs: -İşdəməyə də köməy, yiməgə də köməy (Sal.): - Quli, haçarari mənə (Ş.): - Sən dedigün başqa, ōndedigi başqa (Ş.). D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 34 Bəzən xəbər şəkilçilərinin və ol köməkçi felinin düşməsi hallarına da təsadüf edilir: məs: – Öünavadan (Sal.): – Sənin sağ əlin mənim başıma- (Qar.): – Oğul, sən gedən yollara anan qurban! (Qaz.): – Qoznanpolo: olmaz, yağnandügigərəg (Sal. -Beş.): – Dlr ki, hal- ehvalat belə (Sal. - Sey.): – Atası mülküm qoca, anası yayma xatın, oğlu oba dəlisi, qızı dünya gözəli (Z. -Muğ.): – Baxdı gördi ki, qıza bağışdadığıüzik (Bal.): – Yol bo: gündü, su kiçigün(Bal.). Ədəbi dildən fərqli olaraq şimal qrupu dialektlərində bəzən feili bağlamalarla əmələ gələn mürəkkəb xəbərlərə də təsadüf edilir. - Ola köməkçi feili yalnız feili bağlamalarla deyil, feilin xəbər şəkli ilə də işlənərək mürəkkəb xəbər əmələ gətirir və sual yerində işlənir: məs: – Görəsən, gəlif ola? (Bal.): - Çayniyə xata salıb ola? (İsm.): - Fatma xala öydədi ola? (İsm.): – Arxa su gəlif ola? (İsm.): - Kağızı yazdı ola? (Ş.): – Dərman sabaişdiyəcək ola? (İsm.): – Uşaxdersdəngəlif tapar (Zaq.) Bəzən ola əvəzinə tapar sözü də işlənir: gəlib tapar, oxiyif tapar. Bu forma daha çox Zaqatala, Qax, Balakən rayonlarında geniş yayılmışdır. Ədəbi dildən fərqli olaraq dialekt və şivələrimizdə elə əmr cümlələrinə təsadüf edilir ki, burada cümlənin xəbəri iki müstəqil sözlə (çox vaxt II şəxs əmr şəkli ilə) ifadə olunur: məs: – Var get burdan! (Tov.): – Kitabi get gə- vər mənə//mə (B.): – Eşşəyi gət gəl: –Dərə ağıldan su get gə (B. -Güz.). Bəzən dialekt və şivələrimizdə mürəkkəb xəbər tərkibində baş- lamaq feli ilə birlikdə gələn məsdər, tərkibindən çıxaraq həmcins xəbər kimi işlənir: məs: – Bığdani əkmək üçün biz onibaşdıruğ//başdērüg şum elirüg, sürürüg(Muğ.): –Onnanso: ra yetişən vaxdibaşdi: ruğbiçirük(Şəki.): – Taxıl boğaz olannansōra başdır yetişir (Muğ.). Ədəbi dildə yuxarıdakı cümlələri belə ifadə etmək olar: Buğdanı əkmək üçün biz onu şum eləməyə, sürməyə başlayırıq. Ondan sonra yetişən vaxtı biçməyə başlayırıq. Taxıl boğaz olandan sonra yetişməyə başlayır. Şərq qrupu dialekt və şivələrində nəzərə çarpan xüsusiyyətlərdən biri də budur ki, burada təkrarlı feili xəbərlərə geniş yer verilir. Bu təkrarlı feili xəbərlər həmişə inkar şəklində özünü göstərir. Bunların həm bağlayıcı, həm də intonasiya ilə bağlanan tiplərinə təsadüf edilir. Bağlayıcı ilə bağlanan feili xəbərlər formaca bir-birindən fərqlənmədiyi halda, intonasiya ilə bağlanan feili xəbərlər bir-birindən seçilir. Belə ki, birinci xəbər indiki zamanla, ikinci xəbər isə əmr şəkli ilə ifadə olunur: məs: – Nə qədər nəsiət elədim, adam olmadı ki olmadı (Şəki.): – Hamı uturuban umun ağzına baxadu, uda heç nə dimiyədük ki dimiyədü(Qax.): – Mən neynimozi bilər, dimir, diməsün (Bal.): – Gid una de ki, isdəmiyədüisdəməsün, üzünüz alaruğ (Qax.). Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|