Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
38 
 
olunan  təyinlərdən  istifadə  olunur:  məs:  – Gəlin  yazıq  başına  nə  kül 
töksün (İsma.)  
Hətta təyinin söz birləşmələrində belə birinci tərəfin ikinci tərəfdən 
sonra gəlməsinə də təsadüf edilir: məs: – Bu oglan ondan uzax yerdə olur 
çox: – Sən kar idün, neeşitdin gəməgün qarınin (Şə.). 
Şimal  qrupu  dialektlərində  qrammatik  cəhətdən  cümlə  üzvləri  ilə 
əlaqəsi olmayan sözlər də geniş işlənilir. (xitablar və ara sözlər). 
M.  Şirəliyev  qeyd  edir  ki,  dialektin  əsasında  dialoq  olduğundan 
xitab və əlavələrin işlədilməsinə bir o qədər də ehtiyac hiss edilmir, çünki 
iki  şəxsin  üz-üzə  durub  danışması,  bir  də  bunların  bir  birinin  adını 
çəkməyə ehtiyac yaratmır. 
Xitab.çox zaman da çağırış nidaları ilə birgə işlədilir. Şimal qrupu 
dialektlərində çağırış nidasının a gedə forması daha çox işlədilir. «Gedə» 
deyəndə oğlan uşağı nəzərdə tutulur. 
Ara  sözlər  və  cümlələr. Şimal  qrupu  dialekt  və  şivələrində  ara 
sözlər  bir  o  qədər  də  geniş  yayılmamışdır.  Ən  çox  işlənən  ara  sözlər 
bunlardır: mən bilən, sən bilən, elə bil, bəli, gərək ki, deməli ki, diyax ki, 
tutax ki, diyasan və s. 
Mövcud dialektoloji materiallar göstərir ki, dialekt və şivələrdə ara 
sözlərin bolluğu özünü göstərir. 
Şimal qrupu dialektlərində ən çox işlənən sözlərdən «tapar» (deyəsən, 
görünür) sözüdür ki, bu söz Şəki, Zaqatala, Qax, Balakən üçün səciyyəvidir. 
Bu  ara  söz  cümlənin  əvvəlində  və  sonunda  daha  aktiv  işlənilir.  məs.  Ho, 
uşax dərsdən, gəlif, tapar. Qonşunu çağırdım, cavaf verən olan olmadı. Ta-
par rayona gediflər. 
Yaraf (görəsən) -bu ara sözü də Şimal qrupu dialektləri üçün olduqca 
aktivdir.  Həm  əvvəldə  həm  də  sonda  işlədilir.  məs.  Bu  qunmellim  dərs 
keçəsidimi, yaraf? Yaraf, uşaxlargalıf. və s 
Şimal qrupu dialektlərində maraqlı cümlə tipləri də vardır. 
Ümumiyyətlə,  dialektlərə  nəzər  salanda  görürük  ki,  şifahi  nitqin 
xüsusiyyətləri ilə bağlı olaraq nitqdə ən çox işlənən cümlələr sadə yarımçıq 
cümlələrdi. İntonasiyaya görə dialektlərdə rast gəlinən cümlə tipləri sual 
və nida cümlələridir. 
Sual cümlələri. M. Şirəliyev sual cümlələrinin iki tipini qeyd edir: 
1. Sual cümlələri sual modallıq əlaməti ilə deyil, yalnız intonasiya 
və  sual  sözləri  ilə  ifadə  olunur  və  bu  qrupa  Bakı,  Şamaxı,  Şəki, 
Naxçıvan, Ordubad, Təbriz dialektləri və Muğan şivələri daxildir. 

---

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
39 
 
2.  Sual  cümlələri  intonasiyadan  əlavə,  çox  vaxt  sual  modallıq 
əlaməti  və  sual  sözləri  ilə  ifadə  olunur.  Buraya  da  Qazax,  Gəncə, 
Qarabağ dialektləri daxildir. 
M. Hüseynova sual cümlələrini bədii mühitdə fikir və düşüncələrə 
xüsusi  çeviklik,  sürət  və  intensivlik  gətirən  sintaktik  vahidlərdən  biri 
olduğunu qeyd etmişdir. [3, s. 93]. 
Şimal  qrupu  dialekt  və  şivələrində  işlənən  sual  cümlələrinə  aid 
nümunələr:  – Ana  ,  məni  qonaxediysənmi?:  –Habu  yana  niyə  yıxıliy? 
(Qax-Almalı). – Niyə qapıdə baxa durur san? 
Su, gölə axmaginən, 
Qayalar yıxmaginən, 
Qozəldənqozmi doyar, 
Uzaxdanbaxmağiynən? (Qax, Əmrcan)  
Şimal qrupu dialektlərində həm sual intonasiyası ilə, həm də -mı, -mi, 
mu, -mü. (-bı, -bi, bu. bü) sual ədatı ilə ifadə olunan sual cümləsi işlənilir. 
a) Sual intonasiyası ilə ifadə olunan sual cümləsi. məs. Nəvaanişannə-
din  sən?  O  vaxti  müselmannan  soldat  yoxiydiheledöylü.  Saaağaş  lazım 
döylü? . 
b) Sual ədatı ilə ifadə olunan sual cümləsi. məs. Buqqədir adamı hoöy 
tutarmı?  Öydəoturufbaxmağisdəmiyimi?  Dağdan  düşüfsammı?  Qırdınızmı 
ipi? Və. s. 
Nida cümlələri. Şimal qrupu dialekt və şivələrində nida cümləsi xitab 
və nida sözləri ilə, alqış və qarğış səciyyəli cümlələr şəklində, çox vaxt 
nida  intonasiya  ilə  müşahidə  olunur.  Nümunələr:  – Adə,  buraya 
gə! (İsm.):  – Oğul,  sən  gələn  yollara  anan  qurban! (Qax):  – Ha  burda 
otrur!  (Qax):  – Boya  –başa  gidesan! (Zaq.  Aş.  T):  –Boyuna  Varxiyan 
qamışı ölçüm! (Zaq., Qax, Bal.,Şə.) və s. 
Şəxssiz cümlələr. Şəxssiz cümlələr. Məlum olduğu kimi mübtədası 
olmayan cümlələrə şəxssiz cümlələr deyilir. Şimal bölgəsindən toplanan 
folklor nümunələrində belə cümlə tiplərinə rast gəlmək mümkündür. 
Şəxssiz cümlələrin iki formasına rast gəlmək olar: 
1)  xəbəri  isimlə  ifadə  olunanlar.  məs. Eşdə  yaman  qarandıxdı. 
Havıuşaa yaman soyuxdi. 
2) Xəbəri feillə ifadə olunan şəxssiz cümlələr. 
məs. Öydə-eşdə salamtdıxdı. Qaranquşun gələn vaxıdı. Qışın ömrünə 
az qalıtdı. və. s 
 Xəbəri feillə ifadə olunan şəxssiz cümlələr özü də iki tipə ayrılır: 
 a)  xəbəri  məlum  feillərlə  ifadə  olunan  şəxssiz  cümlələr  (–Bu 
əhvalatdan bir az keçdi): 

---

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
40 
 
b) xəbəri məchul feillərlə ifadə olunan şəxssiz cümlələr. (ooun işinə 
dünən baxıldi.) [4. s. 170] 
Qeyri-müəyyən şəxsli cümlələr. Şimal qrupudialekt və şivələrində 
ən  çox  rast  gəlinən  cümlə  tiplərindən  biri  də  qeyri-müəyyən  şəxsli 
cümlələrdir. Bu cümlələrin də iki tipinə daha çox rast gəlinir: a) xəbərin 
çox indiki və qeyri-qəti gələcək zamanın III şəxsin cəmi ilə ifadə olunan 
qeyri –müəyyən şəxsli cümlələr: məs: – Belə revayətediylər(Şəki.). 
b)  Xəbəri  əmr  şəklinin  ikinci  şəxs  təki  ilə  ifadə  olunan  qeyri-
müəyyən  şəxsli  cümlələr:  məs: –  Dikən  olufayağəbatincə,  gül  ol, 
yaxıyəsəncil (Şə.): – Çəpərin 
möhkəm 
tut, 
qooşunogrigörma: 
–Elinnəngalmiyan 
işi, 
dilinlasöylama (Qax).  
Şəki dialektlərində isə daha çox xəbərin üçüncü şəxsin cəmi ilə ifadə 
olunan  növü  daha  çox  işlənilir. məs.  Bizi  göndərdilər  kəndə.  Deeermanın 
suyunu kesitdilər. Suyu üşyereayırıtdılar. SavaxTeyfuğun işinə baxılasıdı. 
Ümumi şəxsli cümlələr. Ümumi şəxsli cümlələrə əsasən atalar sözləri 
və  məsəllər  daxil  edilir.  Bu  tip  cümlələr  Şimal  qrupu  dialektində  də  işlə-
dilir. məs. Əzazil adama heç irəhmətdiməzdər. Acı dindirmə, toxu tərpətmə. 
Cücəni payızda səniyəllər. Uzax yerin döyməcini balnandöyəllər. və s. Bir 
adama yüz söyləmə, yüz adama bir söylə. Az əx çox suvar. [2, s. 164]. 
Həmcins üzvlü sadə cümlələr.Şimal qrupu dialekt və şivələrində ən 
çox rast gəlinən həmcins üzvlü sadə cümlələrdir. M. Şirəliyev bu cümlənin 
tiplərinə gəlincə qeyd edir ki, həmcins xəbərli sadə cümlələr o biri tiplərə 
nisbətən  daha  çox  işlənilir.  Belə  cümlələrə  iş-hərəkətin  təsvirini  bütün 
təfərrüatı ilə verərkən təsadüf edilir. [7, s. 305] 
Nümunələr: –Unigətürrüğ,  buğur  teşti  gətürrüğ,  əliyirüğ,  suigətir-
rüğ,  tökürüg  unun  üssə,  xəmir  yoğırruğ,  asırığ  sacı,  oxloyigətürrük, 
nazik-nazik  yayıruğ,  təpitmə  düzəldürüg(Şə.  -Göynük): –  Səkkiz  uşaq 
oxutmuşam,  məktəbi  qutartmişam:  –  Hunda  balta  yox,  dəhrə  yox, 
kirdabıl  yox (Qax  -İlisu.): –Savax  tezdən  dururam,  əlimi,  üzümü  yuyuf, 
şörəx' yiyif, gedirəm çöl işinə (Qax- Qıpçaq kəndi). 
Şimal  qrupu  dialekt  və  şivələrində  feilibaglamlarla  əmələ  gələn 
həmcins  üzvlü  sadə  cümlələrə  də  çox  təsadüf  olunur:  məs: –Mən  də 
başdadimbagiişdemegə (Bal.): –  Ayi  tez  qucağində  ulan  balasıni  bu 
tərəfə qoyub, başdadi u üzdəkinin dalıncangidmağa (Qax). 
Şimal qrupu dialekt və şivələrində ədəbi dildən fərqli olaraq dialekt 
və şivələrimizdə bağlayıcılı həmcins üzvlü sadə cümlələrə də az təsadüf 
edilir. Həmcins üzvlü sadə cümlələrdə ən çox aşağıdakı bağlayıcılara rast 
gəlmək  olur.  bunlara  cümlə  daxilində  nəzər  salsaq:  məs: – Gah  oxiyiir, 

---