Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 140 ƏDƏBİYYAT: 1. Topçubaşov Ə. ... Xalqımızın müstəqil yaşayacağına inanırdıq, Bakı, Azərbaycan, Tərcümə Mərkəzi, 2018, 688 səh. Tərtib, tərcümə, izah və şərhlərin müəllifi : Vilayət Quliyev. 2. Qəribli A. “Azərbaycan dili”anlayışının tarixi, Bakı, “Elm və təhsil”, 2017, 152 səh. 3. Kazımbəy M. Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası, Bakı, Zərdabi LTD MMC, 2017, 1000 səh. Tərcümə, tədqiqi və şərh İdris Abbasovundur. 4. Hüseynzadə Ə. Seçilmiş əsərləri, Bakı, “Şərq-Qərb” nəş., 2007, 480 səh. 5. Şahtaxtlı M. Seçilmiş əsərləri, Bakı, “Çaşıoğlu” nəş., 2006, 432 səh. Tərtib edəni: İ.Həbibbəyli Айсел Гарибли Понимание «родного языка» у Алимардана Тобчубашова Резюме В статье даются представления о понимании «родного языка» видным общественно-политическим деятелем Алимардан беком Тобчубашовым (1863-1934). Обосновывается мысль о том, что в качестве названия «родного языка» он отдавал предпочтение традиц- ионному в русском языке лингвониму «татарский язык», однако в дальнейшем он употреблял и выражение «тюркский-азербайджанский язык». В целом опыт А.Тобчубашова позволяет сделать вывод о том, что, хотя в начале XX века контуры и содержание понятия «азербайд- жанский язык» и определились, в названиях был некоторый паралле- лизм («тюркский язык», «татарский язык», «тюркский-азербайд- жанский язык» и т.п.). Aysel Garibli ALİMARDAN BEY TOPCHUBASHOV’S CONCEPT “MOTHER TONGUE” SUMMARY The article is dealt with an outstanding social-political figure Alimardan bey Topchubashov’s concept “Mother Tongue”. It’s noted that Topchubashov had preferred the lyngvonym “the Tatar language” as D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 141 the name of “Mother Tongue”, but later he had used the expression “the Turkish-Azerbaijan language”. In general, Alimardan bey Topchubashov’s experience offers all the necessary opportunities to come to such decision that though the limits and content of the Azerbaijan language had been defined, there were parallelisms (“the Turkish language”, “the Tatar language”, “the Turkish-Azerbaijan language, etc.) in naming at the beginning of the 20th century. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 142 Fizuli Mustafayev AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru mustafayev.fizuli8@gmail.com Kino dilində işlənən sözlərdə samitlərin tələffüzü Açar sözlər: tələffüz normaları, kino dili, kino ustaları, aktyor sənətkarlığı, kinossenari, rejissorun filmi, düzgün tələffüz, orfoepiya. Ключевые слова: нормы произношения, язык кино, мастера кино, актерское ремесло, киносценарий, фильм режис- сера, правильное произношение, орфоэпия. Key words: pronunciation norms, language of cinema, master of cinema, actor’s craft, screenplay, director’s film, correct pronunciation, orthoepy. “Müasir ədəbi tələffüzümüzün əsasını Azərbaycan ziyalılarının danışığı təşkil edir. Bu ziyalılar müxtəlif rayonlardan olmalarına baxma- yaraq, yazı dilinin təsiri altında ümumiləşmiş ədəbi dildə danışırlar. Ədəbi tələffüz həmin ziyalıların danışığından qidalanaraq öz qaydalarını süzgəcdən keçirir.” [1, 5] Ona görə də kinoaktyorların mənalı, təbii, sərbəst nitqi başqa sənət adamlarının nitqindən fərqlənir. Bu baxımdan Həsənağa Turabov, Ədil İskəndədrov, Yaşar Nuriyev, Nəsibə Zeynalova, Leyla Bədirbəyli, Səməndər Rzayev və başqa aktyorlarımızın nitqi örnəkdir. Lakin aktyorların nitqində fonetik dialektizmlərə, ayrı-ayrı səslərin bu və ya digər dialekt və şivələrdəki tələffüz variant və variasiyalarına da rast gəlirik. Bunun da bir səbəbi Azərbaycan dilində orfoepiyaya aid hələlik mükəmməl dərslik və dərs vəsaitinin kifayət qədər olmamasıdır. Kazım Ziyanın “Səhnə dili” (1947), M.Şirəliyevin “Azərbaycan dili orfoepiyasının əsasları” (1970), Ə.Dəmirçizadənin “Azərbaycan dili orfoepiyasının əsasları” (1969) adlı kitablarında və başqa jurnal və qəzet məqalələrində ədəbi tələffüz normalarından bəhs olunmuşdur. Lakin bunlar bəs edən qədər deyildir. Əvvəllər də kino dili üçün orfoepiya qaydalarının vacibliyi sənətkar və aktyorlarımızı düşündürmüşdü. Mərhum aktyor Kazım Ziya yazırdı: “Dilçiliyimiz imla, istilah, elmi sərfiyyat məsələləri ilə yanaşı olaraq düzgün ədəbi tələffüz qaydalarını müəyyən etməklə də şübhəsiz, məşğul olacaqlar. Bu yolda xeyli zəhmət çəkmək, ətraflı müşahidələr aparıb, bir D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 143 sıra məsələləri tədqiq etmək lazım gələcəkdir. Bu məsələlərin elmi əsaslar üzrə həlli, heç şübhə yoxdur ki, şifahi ədəbi dilimizin təkmilləşməsinə böyük yardım göstərir.” [2-8] Bəzən kinoaktyorlar məşq zamanı mətni oxuyarkən sözləri yazıldığı kimi tələffüz edirlər ki, beləliklə də onların tələffüz orqanları gərginləşərək nitqi ağırlaşdırır. Aktyorların nitqindən məlum olur ki, bu və ya digər vəziyyətdə bəzi samit səslər tonun və küyün kəmiyyətinə görə fərqlənir. Ona görə də biz Azərbaycan kinosunun tələffüzündə daha çox dəyişikliyə uğrayan samitlər haqqında danışmağı lazım bildik. B (b) samiti cümlənin tərkibində sonu “b” ilə bitən sözdən sonra “b” ilə başlayan söz gələrsə, əvvəlinci “b” səsi (p) kimi tələffüz olunur. “Həmişə məni biyabır eyləyirsən, mənə gülü(l)lər. Mən sözümü deyi(p)b gedirəm. ... mən ağlamıram, Şamamanın çantasın(n)an istəyirəm. ... məktəbdə müəllimlər mənim sözüm(n)ən boyun qaçırdı(l)lar” (“Pəncərə” tammetrajlı bədii filmi. Ssenari müəllifi İsi Məlikzadə, 1988. C.Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyası) “Məktəbdə təbi(yy)tlə bağlı dərnəklər fəaliyyət göstərmir. Direktor bu barədə deyi(p)b-danışır.” (Yenə orada) Göründüyü kimi “b” səsi tam “p” deyil, ortaq məxrəcdə “b2 ilə “p”-nın arasında tələffüz olunur. Beləliklə, “b” səsi cümlənin ortasında “b”, “v” səsləri ilə başlanan sözlərdən əvvəl gəldikdə tələffüz məxrəcindən asılı olaraq “b” və “p” səsləri arasında variasiya yaradır. Bu hal sözün tərkibindəki samit qoşalığının məxrəccə fərqlənməsin- dən (toqqa – tokqa, hoqqa – hokqa və s.) danışığın sürəti ilə fərqlənir. Cümlədəki samit qoşalaşmasında səs dəyişiklikləri nitq prosesində tez-tez danışarkən baş verir. Göründüyü kimi, “b” qoşalaşmasının tələffüz məxrəcinin dəyişməsi “bv” yanaşmasına nisbətən daha güclüdür. “B” səsi yuxarıdakı misallarda (p –q, b – q) yanaşmasına nisbətən məxrəccə daha asan tələffüz olunduğundan “p” kimi eşidilir. Cümlənin tərkibində “b” səsi, əsasən qapalı saitlərdən sonra nəfəsli, kar “ph” eşidilir. “B” səsi kipləşən, qoşa dodaq, parıltılı bir səsdir, “p” isə kipləşən, az parıltılı kar səsdir. Onu tələffüz etmək də “b” səsindən asandır. A.Axundov “b” fonemindən və onun variasiyalarından bəhs edərkən deyir: “B foneminin p variantı çoxhecalı sözlərin sonunda məcburi çalarlıq kimi özünü geniş surətdə göstərir.” [3, 221] Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|