Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 106 alınması, uyğun prinsip və qaydaların müəyyənləşməsi norma səviyyəsində artıqlığa gətirib çıxaran variativliyin ortadan qalxmasına şərait yaradar. Dilə kənar təsir – alınmaların mənimsənilməsi ilə bağlı məqamlar, dilə substratın təsiri bütün səviyyələrdə - fonetik, leksik, qrammatik səciyyəli ola bilər. Lakin “Substrat təsiri bir çox illər sonra, hətta substrat etnik ortamı meydandan qalxdıqdan xeyli sonra, o dil isə bu ərazidə işləkliyini itirdikdən sonra belə (xüsusilə, fonetika və sintaksisdə) özünü büruzə verə bilər” (s.48). fonetik substrat ən dayanıqlı ... hesab olunur (7, s.48). Müsahibələrinin birində görkəmli türkoloq F.Cəlilovun qeyd etdiyi kimi, “doğma sözümüzün dildə doğub-törəmə imkanı var, alınma söz isə dilimizdə qısır qalır”. -iyyat,- iyyət və -iyyə şəkilçisinin fonem tərkibini nəzərdən keçirmək kifayətdir ki, onun dilimizin ümumi qanunauyğunlu- ğuna zidd olması aşkarlansın: “iyyə” hissəciyində iki sait arasında qaşa “y” işlənir. “Y samitinin tələffüzü zamanı ... dil, demək olar ki, i saitinin tələffüzü zamanı aldığı vəziyyətdə olur... Saitlərarası mövqedə onu saitlərdən ossiloqrafik şəkil cəhətdən fərqləndirmək, deməkolar ki, mümkün deyildir” (8, s.164-165). Azərbaycan dili üçün ki saitin yanaşı işlənməsinin belə səciyyəvi olmadığını nəzərə alsaq, bu şəkilçinin nitq axınında ümumi ton mənzərəsinə təsirini təsəvvür etmək çətin deyil. İntonasiyanın dilin tipoloji quruluşundan birbaşa asılı oldu- ğundan əruza məxsus ritm türk dillərində iltisaqiliyin verdiyi xüsusi tarazlığa malik ölçü ilə uyğun gəlmir. Nəzərə almaq lazımdır ki, dilin ümumi qanunauyğunluqları ilə səsləşməyən belə məqamlar min illərdən bəri formalaşmış artikulyasiya aparatı “alqoritminə”, eləcə də fonoloji səviyyədə dəyişmələrə gətirib çıxarır ki, bu da nəticədə morfoloji və sintaktik səviy- yədə dəyişmələrə - son nəticədə isə struktur dəyişmələrinə sə- bəb olur. Səslərin kəmiyyət göstəriciləri ümumi prosodiya mənzərəsinin dəyişilməsinə gətirib çıxarmaqla fərqli intonasiyanın meydana çıxmasını şərtləndirir. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 107 Bəzi həssas məqamlarda diqqətli olacağımız təqdirdə dilimizin inkişaf istiqamətləri ilə bağlı ciddi narahatlığa əsas yoxdur. “Əgər bu və ya digər hind-Avropa dili min ildə tanınmaz dərəcədə dəyişirsə, bu vəziyyəti türk dillərinə şamil etmək olmaz, çünki türk dilləri neçə min ildir ki, morfoloji quruluşunda iltisaqi texnikanın gücü, morfonoloji quruluşunda heca modellərinin ideal sayı, vurğunun dinamikası, səs uyuşması qanunu, fonotaktikanın sadəliyi, səs quruluşunda fonemlər sisteminin simmetriyası ilə dilin daxili mükəmməl mexanizmini qoruya bilmişdir. Türk dillərində cins kateqoriyasının olmaması, feillərin çevikliyi ilə müşayiət olunan paradiqmalar, sintaksem düzümü kimi məsələlər də həmin stabilliyi şərtləndirən əlamətlərdir” (6, s.33). Sonda diqqətimizi cəlb edən bəzi məqamlara diqqəti cəlb etməyi lazım bilirik: • 35-ci bəndin ( “Mənbə dildə söz ortasında qoşa ss samiti olan aşağıdakı sözlər də bir s hərfi ilə yazılır: masaj, pasaj, şose və s.”) bu tipli digər sözlərə də şamil edilməsi daha məqsədəuyğun olardı: disertasiya, komisiya, komisar, aqresiya, asimilyasiya, asistent, diskusiya... • Layihədə attestasiya, attestat, attaşe, attraksion tipli sözlərin tək t samiti ilə yazılması ilə bağlı müvafiq bəndin olması məqsədəuyğun olardı. • Eyni məsələni müxtəlif dillərdən alınmaları əks etdirən fərqli saitlərin sözdə yanaşı işlənməsi - qoşasaitli bəzi sözlərin yazılışına da aid etmək olar. Bu hal, məlum olduğu kimi, dilimiz üçün səciyyəvi olmadığından tələffüzdə bu tipli sözlərdə iki sait arasına y samiti əlavə olunur: ailə, təbiət, zəif... Bir zamanlar qayda, fayda (qaidə, faidə - Mən istəyirəm ki, ticarətin hər bir yolunu və qaidəsini sənə öyrədim. Ə. Haqverdiyev; Bizə ondan və leyk faidə yox. S.Ə. Şirvani.) tipli sözlərin orfoqrafiyasını yada salmaq kifayətdir. “Vedro” sözünün vedrə şəklinə salınması da tam məqsədəuyğun fakt kimi dəyərləndirilə bilər. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 108 Bu baxımdan yanaşdıqda qeyd olunan sözlərin ayilə, təbiyət, zəyif şəklində yazılışı daha məntiqli görünür. • Söz ortasında eynicinsli qoşa samitlə (mm) yazılan sözlərin bir samitlə yazılması (komunikativ, qramatika) məqsədəuyğun olardı. • Azərbaycan dilində cins kateqoriyasının olmadığını və bir neçə sözü əhatə etdiyini nəzərə alaraq bəzi peşə adlarına artırılan şəkilçidən imtina olunmasını daha məqsədəuyğun hesab edirik: müəllim//müəllimə, katib//katibə, aktyor // aktrisa... Bu şəkilçinin bir neçə sözü əhatə etməsi, digər bu kateqoriyadan olan sözlərə artırıla bilməməsi (həkim, rəssam, mühəndis, mühasib...), eləcə də türk təfəkküründə gender ayrıseçkiliyinin qabarıq olmaması bu fikrin əsaslı olduğunu göstərir. Ixtisas və peşə ilə bağlı vacib məsələ yaxşı mütəxəssis olmaqdır, gender fərqi deyil. Orfoqrafiyaya qaydaları dilin fonem sistemi və bu sistem daxilində baş verən qanunauyğun dəyişmələrlə yanaşı, mövcud ənənə, dilin inkişaf tendensiyası – istiqaməti və dil sistemindəki davamlı inkişaf ardıcıllığını nəzərə almağı tələb edir. Yazı normasının əsasını təşkil edən bu qaydaların praqmatik tərəfi - ədəbi dilin tətbiqində vahidliyi, bütövlüyü qorumaq meyili diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır. Dövlət dilinə münasibət birmənalı olmalı, hər bir vətəndaş bu məsələdə məsuliyyətini dərk etməli, dövlət atributlarından biri kimi (Himnin ifa olunduğu dil olaraq!), dövlətçiliyin təminatçısı kimi xüsusi hörmət və həssaslıqla yanaşmalıdır. Unutmamalıyıq ki, “dil məsələsi – dövlətin milli təhlükəsizliyi məsələsidir!” (9). Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|