Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 115 qiqatçıların əksəriyyəti həm topoəsasın, həm də antropoəsasın seçilməsinin təsadüfi olmaması haqqında vahid fikrə gəlirlər” (Ç.Hüseynzadə). Adlar dilin lüğət tərkibindəki sözlər əsasında formalaşsa da, onların şəxslərə verilməsi və ya fərdin bu və ya digər adla nominasiyası təsadüfi səciyyə daşımır. Mövcud adların semantik təhlili, sözlərin mənalarına görə tematik qruplaşdırılması təsdiq edir ki, antroponimlər müəyyən seçim əsasında götürülmüşdür və bu seçim də insanın real gerçəkliyə, onun hadisələrinə, əşya və predmetlərinə münasibətdən asılı olmuşdur. Yəni antroponimlər təsadüfi sözlər toplusu deyildir. Elə sözlər vardır ki, onların antroponim olma ehtimalı yüksəkdir, elə ümumi sözlər də vardır ki, onlardan antroponim üçün ümumiyyətlə istifadə olunmur. Antroponimləşməyə meyillilik, hər şeydən əvvəl, komponentlərin seman- tikasından doğur. Xüsusi adların öyrənilməsi, ilk növbədə, şəxs adlarının qeydə alınması, təsviri, yaranma xüsusiyyətlərinin, prinsiplərinin araşdırılması, onların mənşəyinin müəyyənləşdirilməsi, struktur tiplərinin təyin edilməsi ilə başlanmışdır. Bu tip tədqiqatlarla antroponimikanın əsası qoyulmuşdur. Sonralar başqa bir qrupa məxsus xüsusi adlarla bağlı işlər üzə çıxmışdır. Coğrafi obyektlərin, daha çox insan yaşayış məskənlərinin adlarının öyrənilməsi toponimikanın təşəkkülü və inkişafına təkan vermişdir. Məhz bunun nəticəsidir ki, onomastika uzun müddət antroponimika və toponimika zəminində inkişaf etmişdir. Fikrimizcə, xüsusi adlar sistemində antroponimikanın daha qədim olması ehtimalını irəli sürmək olar. Antroponim linqvokulturoloji təhlil obyektidir. Deskriptiv -analitik təsvir metodu ilə həm antroponimlərin funksiyalarını, həm də onların konkret mədəniyyət kontekstində reallaşma xüsusiyyətlərinin araşdırmaq mümkündür. İnsan adı onun mövcudluğunun ayrılmaz hissəsidir. Antroponim cəmiyyət üzvünü ona xas olan xüsusiyyət və əlamətlər əsasında təqdim edə bilmir. Çünki insana ad uşaqlıqdan verilir. Bu dövrdə adın semantikasındakı əlamətlər müəyyən niyyət, arzu və s. nəzərdə tutulur. Antroponim denotatı olan, digər siqnifikatı isə olmayan vahiddir. Ad istifadə zamanı semantika və konnotasiya ilə zənginləşir Türklərdə şəxsə totem adlarının verilməsi geniş yayılmış ənənə olmuşdur. Qurd qədim türk totemlərindən biridir və bu sözdən advermədə çox istifadə edilmişdir. Məsələn, Buri, Buriboy (özbəklərdə), Bori, Boribay, (qazaxlarda), Bure (başqırdlarda), Bori, Qurt (türkmənlərdə), Byorü (Qaraçay-balkarlarda), Çon (monqol-qalmıqlarda) şəxs adlarıdır [Bax: 5, s.20]. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 116 Təbii ki, “qurd” sözü ilə bağlı adlar bir qrup təşkil edir. Hər bir dildə elə ümumi isimlər vardır ki, onlar antroponimik sistemdə məhsuldarlığı ilə seçilirlər. Antroponimin əsasında duran appelyativlərin cinsə görə bölgüsü də müşahidə olunur. Kişi adlarında və qadın adlarında çoxişlənən ümumi isimlər vardır. Bu cəhət xüsusi adların tərkibindəki ümumi ismin semantikasının antroponimin seçilməsində əhəmiyyətli olduğunu təsdiq edir. Hər bir antroponim yalnız kök sözdən ibarət olmur. Bu baxımdan antropoəsas və və ona artırılan antropoformant fərqləndirilmişdir. Antroponimin antropoəsas və antropoformantdan təşkil olunması modelləşdirmənin bu iki vahidin iştirakı ilə qurmağa əsas verir. Eyni zamanda belə bölgü dilin antroponim sisteminə daxil olan bütün antropoformant və antropoəsasları da ayırmaq imkanı yaradır. Nəticədə dilin ilkin adlar sisteminin tərkibindəki antropoformant və antropoəsasların toplanıb sistemləşdirilməsi, eləcə də hər iki alt sistemin təkamülünün öyrənilməsi mümkünləşir. Qədim yazılı abidələrdəki antroponimlərin toplanması onların antropoəsas və antropoformant üzrə modellərinin qurulması qeyd edilən cəhətdən aktualdır. «Hind-Avropa dillərinin çoxunda adlar leksik bircinsli əsaslardan oxşar modellər üzrə yaranmışdır. Bu onların mənşəyinin ümumiliyini təsdiqləməklə yanaşı, həmin dillərin hər birinə xas olan ənənənin var- lığının və adların həmin ənənə üzrə yaranmasının da göstəricisidir. Əgər adların repertuarı zaman keçdikdə dəyişirsə, onda leksik məna müəyyən çərçivədə qalır və bu zaman appelyativlərin sinonimlərinin işlək dairəsi genişlənir» [3, s. 25-26]. Adların qədim yazılı abidələrdən toplanması, onların semantika- sının həm appelyativ əsas üzrə açılması, həm də adı daşıyan şəxsin müvafiq abidədəki keyfiyyətlərinin öyrənilməsi onların adın sonradan başqa şəxslərə verilməsinin təhlilə cəlb olunması olduqca aktual məsələdir. Ona görə də, deyək ki, Orxon-Yenisey abidələrində işlənən adın sonrakı dövrlərə dair hansı abidələrdə qeydə alınması əhəmiyyətlidir. Bununla yanaşı çoxkompo- nentli adlardakı komponentlərin mənalarını açmaq və bu mənaların bütöv konstruksiyada hansı ümumi mənanı doğurmasını da araşdırmaq vacibdir. Daha bir maraqlı cəhət isə bu və ya digər antroponimin müvafiq dil daşıyıcılarının antroponimik sistemində hansı dövrədək yaşamasını, izlərini hansı müasir antroponimlərdə saxlamasını öyrənmək tədqiqatın gələcək istiqamətlərini təyin etmək üçün də əhəmiyyət daşıyır. Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|