Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 103 üzvünün iştirakına görə dilarxası samit olan “q”-nin əsasən dilarxası saitlərlə yanaşı işlənməsi ahəng qanununun möhkəm olduğu Azərbaycan dili üçün heç də təəccüblü deyil. Dilortası samiti olan “g” isə əsasən incə saitlərlə yanaşı işlənir ki, bu da dilimizin qanunları üçün təbii haldır. Səslərin dil sistemində müəyyən işlənmə tezliyi olduğu kimi, onların bir-biri ilə münasibətində, qarşılıqlı təsir şəraitində işlənməsində də özünəməxsus əlamətlər meydana çıxır. Bundan asılı olaraq səslərin yanaşı işlənmə tezliyi də müəyyənləşir. Bəzi səs birləşmələrinin işləkliyi yüksək olduğu halda, başqa səs birləşmələrinə az təsadüf olunur. Məhz bu kombinasiyaların fərqli məqamlarda müxtəlif şəkildə işlənməsi məhdud səs sisteminə malik olan dil sisteminin imkanları ilə istənilən fikri ifadə edə biləcək konstruksiyaların qurulmasına şərait yaradır. Azərbaycan dilində bu proses əsasən dilin daxili inkişaf istiqamətini tənzimləyən və idarə edən ahəng qanunu vasitəsilə qaydaya salınır. Azərbaycan dilinin fonemlər sistemində arxa sıra saitləri (a, ı, o, u) və samitləri (ğ, x, q, kʹ), eləcə də ön sıra sait (ə, i, ö, ü, e) və samitləri mövcud olduğundan ahəngin qorunması üçün həmcins səslərin yanaşı işlənməsi daha məqsədəuyğundur. Bundan başqa, dil sistemində modellərin meydana çıxmasında, daxili qaydaların və nəhayət, normanın formalaşmasında başlıca rol oynayan prinsiplərdən biri – qənaət prinsipi də bunu tələb edir. Nitqdə dil arxasında formalaşan səsdən sonra dərhal dil önündə əmələ gələn səsin tələffüz olunması artikulyasiya aparatına təzyiq göstərməklə fiziki baxımdan çətinlik yaradır ki, bu da müxtəlif dillər və dil daşıyıcıları üçün fərqlidir. Belə ki, artikulyasiya aparatı tarixən xalqın formalaşması prosesi ilə birgə təkmilləşir və etnik xüsusiyyətlərlə yanaşı, bir sıra dildənkənar amillərlə də əlaqədardır. Türk dillərindən biri kimi, Azərbaycan dilində saitlərlə samitlər arasındakı uyğunlaşma gözlənilir və müasir dövrdə də norma səciyyəsi qazanmış variantlarda bu “seçim” müşahidə olunur. Başqa sözlə, sait səslərlə samitlərin, eləcə də D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 104 samitlərin ahəngi əsasında qurulan modellər normanın müəyyənləşməsi üçün baza rolunu oynayır. Bədii mətn üzərində (Anar “Otel otağı” – 116139 işarə) apardığımız araşdırmadan alınan statistik nəticələrə görə, q və g-nin qalın və incə saitlərlə yanaşı işlənmə tezliyində ahəngin, demək olar ki, əksər hallarda qorunması müşahidə olunur. Dildə işlənmə tezliyi yüksək olan fonem birləşmələrinin aşkarlanması bir çox hallarda mövcud variantlardan hansının analogiya prinsipi əsasında norma səciyyəli olduğunu və dilin daxili qaydalarına uyğun olduğunu müəyyən etməyə imkan verir. Dilin morfoloji və sintaktik laylarına nisbətən daha də- yişkən olan fonoloji sistem nəticədə bütövlükdə dildə zəncirvarı dəyişmələrə - sistemin elementlərində fərqli qanunauyğunluq və inkişaf meyillərinə səbəb olur. “Müşahidələr göstərir ki, Azər- baycan dilinin morfonoloji quruluşu son min ildə çox az dəyiş- mişdir. Fonotaktikadakı cüzi fərqləri, bəzi söz və morfemlərdəki səs dəyişmələrini istisna etsək, demək olar ki, qədim abidələrin morfonologiyası ilə müasir morfonologiya arasında elə bir ciddi fərq özünü göstərmir. Morfoloji quruluşdakı bu stabillik D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 105 mükəmməl mexanizmi pozulmağa qoymayan, onu yaşadan və təkmilləşməsinə imkan verən vasitədir” (6, s.33). Maraqlıdır ki, “q” və “g” samitlərinin bəzi fonotaktik mə- qamlarda əvəzlənməsi müxtəlif dillərdə müşahidə olunur. Hətta “g” samitinin olmadığı rus dilində istisna hal kimi bəzi məqamlarda “q” ilə yazılan samitin “g” kimi tələffüzü norma hesab olunur: бог – о боге [о bоgе]. Layihənin müzakirəsi zamanı mübahisələrə səbəb olan di- gər məqam -iyyat,- iyyət və -iyyə şəkilçili sözlərin yazılışı ilə bağlıdır. 37. Əvvəlki orfoqrafiya lüğətlərində tərkibində -iyyat,- iyyət və -iyyə şəkilçisi olan sözlər qoşa yy samiti ilə yazılmış- dır. Hazırda həmin sözlər bir [y] ilə tələffüz olunur. Buna görə də fonetik prinsipə əsaslanaraq tərkibində həmin şəkil- çilər olan sözlərin bir y ilə yazılması məqsədəuyğun sayılır. Məsələn: cərrahiyyə - cərrahiyə, dövriyyə – dövriyə, ədəbiyyat – ədəbiyat, fəaliyyət – fəaliyət, maliyyə – maliyə, üslubiyyat – üslubiyat və s. Qeyd: Qəyyum, səyyah, səyyar, səyyarə, təyyar kimi sözlər istisnadır. Ehtiyat, mərsiyə, saniyə, təhkiyə, tərbiyə, təziyə, tövsiyə kimi sözlər isə indiyədək bir y ilə yazılmışdır və onların yazılışı olduğu kimi qalır. Daxili qanunauyğunluqları ilə idarə olunan dil dayanıqlı olduğu qədər də həssasdır. Daxildən tənzimlənən sistem ol- masına baxmayaraq, insan faktoru ilə birbaşa bağlı olan dilə psixoloji, fizioloji, sosioloji faktorların təsiri izsiz ötüşmür, müxtəlif səbəbli dəyişikliklər sistem daxilində biri digərini şərtləndirir. Milli təfəkkürün və varlığın ifadəçisi kimi kifayət qədər əhəmiyyətli və incə məqamlarla bağlı olan dilə bəzi tarixi məqamlarda, müasir qloballaşma dövründə olduğu kimi, dildənkənar amillərin təsiri ilə qeyri-təbii meyillərin, dilin təbiətinə və tipologiyasına yad olan proses və “qəlib”lərin tətbiqi nəticəsində dil mənzərəsində nəzərə çarpan “təsadüfi” dəyişikliklər özünü göstərir. Belə halların qarşısının vaxtında Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|