Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 113 Salçı, İnançu, Kutluğ, Toğluk, Bökli, Təkəş, Bilgə, Kapağan, Kıyağan və s.; 3) mürəkkəb quruluşlu antroponimlər: Altuğa, Elbilgə, İltəris, və s. Müəllif mürəkkəb antroponimlərdən bəhs edərkən Orxon-Yenisey abidələrindəki mürəkkəb antroponimlərin daha çox model təşkil etdiyini qeyd edir və modelləri tərkibdəki sözlərin miqdarı üzrə dörd sinfə bölür: 1) tərkibində iki söz olan model: Aza Tutuk, Alp Urunu, Apa Tarkan, Buğak Tutuk, Kutluğ çor və s.; 2) üç sözdən ibarət olanlar: Boyla Buğa Tarkan, Ögə Bert Tutuk, Öz Alp Tutuk və s.; 3) dörd sözdən ibarət olanlar: Ög Bas İn Alp, İnançu Apa Yargan Tarkan və s.; 4) beş sözdən ibarət olanlar: Tüz Bay Küç Bars Kutluğ [1, s.60]. Araşdırmalar göstərir ki, Orxon-Yenisey abidələrində iki sözdən ibarət olan antroponimik modellər üstünlük təşkil edir. Ə.Tanrıverdi göstərir ki, Orxon-Yenisey abidələrindəki antroponimlər arasında birhecalı antroponimləri – Bay Apa, Bars Bəg, Küç Bars, Küç Kül, ikihecalı antroponimləri – Arslan, Altun, Bogü, Sabık Basar, Yamtar, Kutluğ və s., üçhecalı antroponimləri – Bağatur, İsbara, İlbigə, Kapağan, ayırmaq olar. Bunların arasında bir və ikihecalı appelyativlər əsasında formalaşanlar çoxluq təşkil edir. Hətta çoxsözlü antroponimik modellərdəki vahidlərin hamısının azhecalı olmasına təsadüf edilir. Məsələn, “Tüz Bay Küç Bars Kutluk” antroponimik modelindəki beş sözdən dördü birhecalıdır [1, s.61]. Linqvistikada modelləşdirmə müəyyən kriteriyalar əsasında vahidlərin forma və ya məzmun planına görə eyni çərçivə daxilinə salınması nəzərdə tutulur. Qurulan qəliblər model adlandırılır. Ə.Tanrıverdi modelləşdirmə üçün mürəkkəb antroponimləri vahid kimi götürmüş və onları tərkibdəki sözlərin sayı əsasında qruplaşdırmış, müvafiq modelləri tərtib etmişdir. Belə modellərdə beş sözdən ibarət olan adlar qrupu da aşkara çıxır ki, bu, adlandırmanın qənaət prinsiplərini bir qədər pozur. Belə hesab etmək olar və ya belə bir mülahizə irəli sürmək olar ki, dilin qədim qatlarına getdikcə antroponimlərin sadə variantlarda olması ağlabatandır. Yəni insana ad verərkən onun tələffüzünün ahəngdarlığı, eləcə də qısalığı aparıcı olmalıdır. Təsadüfi deyil ki, iki sözdən ibarət olan mürəkkəb antroponimlər Orxon-Yenisey abidələrində çoxluğu ilə seçilir. Beş sözdən ibarət olan modelə aid Ə.Tanrıverdi yalnız bir nümunə vermişdir: Tuz Bay Küç Bars Külüğ [1, s.61]. Bununla yanaşı əsərdə Ak baş Atık İnal Ögə antroponimi də təhlilə cəlb edilmişdir. Həmin təhlildə göstərilir ki, Ak baş Atık İnal Ögə adındakı sözlər ardıcıl olaraq aşağıdakı mənalara malikdir: ak - ağ, baş - baş, inal - inanılmış, etibarlı, ögə - müdrik, ağıllı. Bu ardıcıllıqda Atık sözünün D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 114 müasir dildə açılışı yoxdur. Ə.Tanrıverdi, Ə.Rəcəbov və Y.Məmmədova istinadla qeyd edir ki, söz “at” kökü və “-ık” şəkilçisi əsasında formalaş- mışdır. “Ak baş Atık” mürəkkəb adı “ağ baş atı olan” kimi izahlanır. Ə.Tanrıverdi “atık” sözünün appelyativ olaraq “tanınmayan, bilinməyən” anlamlı “aduk” və “ayı” anlamlı “adığ” sözlərinin ola biləcəyi ehtimalını irəli sürür, “ayı” dır. Xüsusi adların fərqli müxtəlifliyi onların öyrənilməsinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Bir halda yer, ərazi, yaşayış məntəqəsi xüsusi ad alırsa, başqa halda xüsusi adın arxasında real subyekt durur. Təbii ki, insanı coğrafi obyekti, heyvani, kosmik obyekti adlandırma fərqli hadisələrdi. Ona görə də, xüsusi adların öyrənilməsində həm oxşar, həm spesifik məsələlər üzə çıxır.Antroponimlərin modelləşdirilməsi məsələsini fərqli şəkildə qoymaq olar. Əgər antroponim çox sözdən düzəlirsə, bu halda modelləşdirmənin sözlərin miqdarına əsasən aparılması mümkündür. Lakin belə modelləşdirmə adın tərkibindəki hər bir sözün semantik xüsusiyyətlərini nəzərə almır. Antroponimlərin əksəriyyəti bir sözdən ibarətdir və iki və daha artıq sözün işlənməsi, şübhəsiz ki, tarixən sonrakı dövrlərə aid ola bilər. Ona görə də ilk növbədə bir sözdən ibarət antroponimlərin modelləşdirilməsi, daha sonra isə iki sözdən ibarət antropo- nimlərin modelləşdirilməsi məsələsini qoymaq daha məqsədəuyğundur. Xüsusi adların düzəlməsi məsələsini təhlil edərkən, əsaslar və formantlardan danışmaq lazım gəlir. Çünki əsasın tərkibinə daxil olan prefiks, kök və suffikslər, bir qayda olaraq, onomastikaya qədərki formanın komponentləridir. Onlar xüsusi adlar üçün baza rolunu oynamışdır. Sonuncunun tərkibinə hazır əsaslar (enonimlər) axırda daxil olmuşdur [3, s.22]. Antroponimlərin struktur-semantik tədqiqatlarında “antropoəsas” və “antropoformant” anlayışlarından istifadə olunur. «Antroponimik əsas (antropoəsas) şəkilçisi və antropoformantı atıldıqda antroponimin qalan his- səsidir. Antroponimik formant (antropoformant, formant antroponima) - an- troponimin affiksal elementi, həmçinin antroponimik suffiksdir» [4, s. 35]. Ç.Hüseynzadə göstərir ki, xüsusi adların əsaslarının öyrənilməsi tarixi antroponimiyaya həsr olunmuş tədqiqat işlərinin başlıca məsələsidir. Çünki bunsuz hər hansı təsnifin və etimologiyanın aparılması mümkün deyildir. Dilçilik ədəbiyyatında topo- və antropo əsasların öyrənilməsinə müxtəlif yanaşma və münasibətlərin hamısı buradan irəli gəlir. Xüsusi adların əsa- sını morfoloji, struktur, leksik-semantik, semasioloji, substitusional mövqedən şərh edərkən eyni bir əsasın linqvistik və ekstralinqvistik səciyyəsini aşkara çıxarmaq mümkündür. Bu yolla əldə edilmiş nəticələr çox zaman ziddiyyətli olur və onomastika ilə məşğul olanlar arasında mübahisələr doğurur. Bununla belə, xüsusi adların əsaslarını öyrənərkən təd- Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|