Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 120 dövlət dili haqqında” Azərbaycan Respublikasının 1992-ci il 22 dekabr tarixli qanununa müvafiq olaraq yeni Azərbaycan əlifbasının tətbiqinə keçilmişdir. Bununla əlaqədar Nazirlər Kabinetində Azərbaycan Respublikası Baş nazirinin müavini Elçin Əfəndiyevin sədrliyi ilə Azərbaycan Dövlət Dilinin Tətbiqi üzrə Hökumət Komissiyası yaradılmış və komissiya tərəfindən yeni orfoqrafiya qaydaları layihəsi işlənib hazırlanmışdır. “Hökumət Komissiyası layihənin ictimai əhəmiyyətini nəzərə alaraq, onu geniş müzakirəyə çıxarmağı lazım bilmiş, buna görə də layihə mətbuatda çap olunmuşdur”. (“Azərbaycan müəllimi”, 4 fevral 1999)” (7). Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 5 avqust 2004-cü il tarixli qərarı ilə təsdiqlənmiş “Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları” əsasında dilimizin orfoqrafiya lüğəti yenidən hazırlandı və 2013-cü ildə lüğət yenidən nəşr olundu və kitaba 110563 söz daxil edildi. Bu isə əvvəlki 2004-cü il nəşrinə nisbətdə 30 mindən artıq sözün əlavə edilməsi deməkdir. Yeni nəşrdə əvvəlkidə olan müəyyən mübahisəli məqamlar aradan qaldırılsa da, yeni qaydalar hazırlanmadı və lüğət Nazirlər Kabinetinin 5 avqust 2004-cü il qərarı ilə təsdiqlənmiş qaydalarına əsasən nəşr olundu. Bununla belə, anten, metafor, kompüter, feil, təbaşir, cəfəngiyyat, cüdo və s. sözlərin yazılışında korrektələr edildi. Lakin bu nəşrdə də müəyyən sözlərin yazılışında problemlər qalır. Belə ki, lüğətdə əvvəlki lüğətdə ekspress kimi verilən söz – ekspres kimi verilsə də, nədənsə superekspress sözü olduğu kimi saxlanılır. 2004-cü ilin lüğətində sürtgəc, sürtgü, ötgün, ötgünlük kimi verilən sözlər dilin qaydalarına tabe edilərək, sürtkü, sürtkəc, ötkün, ötkünlük kimi verilir. Qarmaqarış, qarmaqarışıq – qarma-qarışıq, qarma-qarışıqlıq və zirzibil, zirzibilli, zirzibillik tipli bitişik yazılan sözlər isə zir-zibil, zir-zibilli, zir-zibillik şəklində defislə verilir. Bu tip nümunələri artırmaq da olar. Lakin qeyd olunmalıdır ki, lüğətdə bu düzəlişlərlə yanaşı, bir sıra mübahisəli məqamlar da qalmaqdadır. Belə ki, alğı-satqı sözü lüğətdə səhv olaraq alqı-satqı şəklində verilib. Məlum olduğu kimi, dilimizin qaydalarına görə cingiltili samitlə bitən sözlər müvafiq olaraq -gi, -ğı kar samitlə bitən sözlər isə -qı, -kü şəkilçisini qəbul etməlidir. Bu qaydaya əsasən isə bu sözün düzgün yazılışı “alğı-satqı” şəklində olmalıdır. Ona görə də burada sözün kökündə (al) l cingiltili samit olduğu üçün ondan sonra -qı şəkilçisinin işlənməsi doğru deyil, deməli, bu sözün yazılışı “alğı-satqı” olmalıdır. “Orfoqrafiya qaydaları”nın 22-ci bəndində əslində quruluşca sadə olan “yaxud”, “çünki”, “həmçinin” və “hərçənd” bağlayıcıları mürəkkəb bağlayıcılar hesab edilib. Mürəkkəb sözlərin tərkib hissələri baxımından D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 121 yanaşıldıqda bu bağlayıcılar mənşə baxımından mürəkkəb hesab edilsə də, indiki vəziyyətdə morfoloji quruluşu baxımından sadə bağlayıcılardır. Əsas məsələ isə, fikrimizcə, müstəqillik dövrü üçün dilimizin yeni orfoqrafiya qaydalarının hazırlanmasıdır. Məlum olduğu kimi, əvvəlki lüğətlərdə alınma sözlərin yazılışında bir qayda olaraq ərəb və fars mənşəli sözlər, o cümlədən rus dilindən və bu dil vasitəsi ilə dilimizə keçən sözlərin yazılışı öz əksini tapırdı. Bu da dövrün tələblərindən irəli gəlirdi. Çünki dilimizə yeni sözlər rus dilindən və rus dili vasitəsi ilə keçirdi. Artıq müstəqillik illərində dilimiz birbaşa mənbə dillərdən söz alır. Bu səbəbdən də “orfoqrafiya qaydaları”nda bu qaydalar təsbit olunmalıdır. Məsələn, son illər dilimizə ərəb dilindən “əl” artiklı ilə bir neçə söz daxil olub, “əl-qaidə”, “əl-cəzirə” və s. Mətbuatda bu sözlərin müxtəlif yazılış formaları mövcuddur və lüğətdə bu sözlərin yazılışı təklif olunmalıdır. Əlbəttə bu tip sözlər az deyil: Məsələn, dilimizə son illər daxil olan, veb-kamera, vay-fay, vatsap və s. sözlərin doğru yazılması üçün ingilis dilindəki “w” hərfinin dilimizdə necə yazılmasını bilmək lazımdır. Digər bir məsələ isə dildə alınmaların tənzimlənməsi və dilimizin qaydalarına uyğunlaşdırılmasıdır. Bu proses dildə həmişə olub və indi də davam etməkdədir. Məsələn, biz əsli “şəhr”, “qazeta”, “vyodra” və s. olan sözləri dilimizin fonetik qaydalarına uyğunlaşdıraraq “şəhər” və “qəzet”, “vedrə” kimi yazırıq. 2004-cü ildə apostrof işarəsi ləğv edilərkən bir çoxları bunun dilimiz üçün “fəlakət” olacağını deyirdilər, hətta indi də bununla bağlı narahatlıq keçirənlər var, amma keçən illər sübut etdi ki, bu addım doğru idi. Lüğətlər hazırlanarkən üç prinsip nəzərə alınır: fonetik, morfoloji və tarixi-ənənəvi prinsip. Azərbaycan dili üçün isə fonetik prinsip əsasdır. Yəni biz orfoqrafiya lüğətlərini hazırlayarkən fonetik prinsipi əsas götürürük. Bu barədə danışarkən A.Axundov yazır: “Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydalarının tərtibi zamanı fonetik prinsipə ona görə üstünlük verilir ki, dilçilik elmi Azərbaycan dilinin iltisaqi dil olması barədə bizə nəzəri əsas verir” (8, s.118). Lakin bu o demək deyil ki, bizim dilimizin orfoqrafiya prinsipləri hazırlanarkən digər prinsiplər nəzərə alınmır. İlk növbədə onu bilmək lazımdır ki, fonetik prinsip, əsasən, alınma sözlərin yazılışında nəzərə alınır. Məsələn, Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğətində “qayınana” sözü tarixi-ənənəvi prinsipə görə belə yazılır. Əgər biz bu sözü fonetik prinsipə görə yazsaq, onda bu söz “qaynana” kimi yazılmalıdır. Bu halda isə dilin qrammatik prinsipi pozulmuş olacaq, yəni sözün mənası itəcək. Bəzi hallarda isə biz Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|