Microsoft Word td\335d I b\334T\334N. doc

---

 
Türk Dünyası  ncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies,  
Cilt: VIII, Sayı 1, Sayfa: 77-94,  ZM R 2008. 
 
 
77 
 
SAM HA AYVERD ’N N ESERLER NDE KONAK HAYATI
1
 
Mansion Life in the Works of Samiha Ayverdi 
 
Muharrem DAYANÇ
*
 
Selami ALAN
**
 
Özet 
1905-1993 yılları arasında yaşayan Samiha Ayverdi yazdığı eserlerle Türk edebiyatıyla 
birlikte  Türk  kültür  tarihine  de  büyük  hizmetlerde  bulunmuştur.  Osmanlı  devletinin  son 
dönemlerinde  iç  ve  dış  unsurlarıyla  hem  toplumun  hem  de  devletin  aynası  olarak 
düşünülebilecek  konak  ve  konak  hayatı  Ayverdi’nin  eserlerinin  temel  yapısını  oluşturur. 
Normal “ev” ile “köşk” ve “yalı”ların da o dönemin mekân anlayışına ışık tuttuğu düşünülürse 
bu devletin  yükseliş dönemindeki ihtişamla çöküş dönemindeki trajediyi bu ana  mekânlardan 
hareketle  tespit  etmemiz  mümkündür.  Sürekli  değişen  hayatın  ona  nispetle  daha  az  değişen 
unsuru olan mekân, insanoğlunun dünyaya bakışını belirleyen çok önemli bir faktördür ve bu 
yazıda  da  Ayverdi’den  hareketle,  bu  önemli  faktörün  edebiyatımıza  ve  toplumumuza 
yansımalarıyla ilgili önemli ipuçları bulunmaktadır. 
Anahtar  Kelimeler:  Konak,  Köşk,  Yalı,  Konak  Hayatı,  Samiha  Ayverdi,  Türk 
Edebiyatı. 
 
Abstract: 
 Samiha Ayverdi lived between the years of 1905-1993. She served to Turkish literature 
and history of Turkish culture with her Works. In late Otoman period mansion and mansion life 
which can be thought as the mirror of society and state formed the basic structure of her works. 
Social  life  in  the  houses,  mansions  and  waterside  residences  reflects  also  the  differences 
between the life in these residences during the rise and decline period of the Ottoman Empire. 
Life  is  more  changeable  than  residences.  Therefore,  residence  is  an  important  factor  in 
designating  the  glance  of  human  being  to  the  world.  In  this  article  some  clues  can  be  found 
about the reflections of that factor on our literature and society. 
Key  Words:  Mansion,  Pavilion,  Waterside  Residence,  Mansion  Life,  Samiha  Ayverdi, 
Turkish Literature. 
 
 
Giriş 
Tanzimat sonrası Türk edebiyatında, toplum için sanat anlayışının da etkisiyle, en çok işlenen 
konuların başında; yanlış batılılaşma, nesil çatışmaları, kültürel değişmeler vb. konular gelir. Bu değişim 
sürecinin eserlere yansıyan en somut göstergesi ise, bir yaşama alanı olarak “mekân”dır. Zira kendisini 
üreten zamanı bir fotoğraf karesi hassasiyetiyle dondurarak bünyesinde muhafaza eden mekân, o dönemin 
kişileri ve bu kişilerin hayata bakış açıları, geleneksel veya modern değerlere yönelişleri gibi konularda 
bize önemli ipuçları verir. Bu da “zaman”
2
 kavramıyla “mekân” kavramını birbirini tamamlayan iki unsur 
olarak  görmemizi  zorunlu  kılar.  Bütün  bunlar  bizi,  genelden  özele  inmeye,  insan  hayatının  aynası 
niteliğinde  olan  “ev”e  yöneltir.  Böylece  ev,  “amacı  her  şeyden  önce  hayatın  anlamını,  insanın  içinde 
                                                 
1
 Bu makale; Ekim 2005 tarihinde, Yrd. Doç. Dr. Muharrem DAYANÇ danışmanlığında Selami ALAN tarafından tamamlanan; 
Sâmiha Ayverdi’nin Eserlerinde Üç Temel Mekân: Konak, Köşk ve Yalı adlı yüksek lisans tezi esas alınarak hazırlanmıştır. 
*
 Yrd. Doç.Dr., ESOGU Fen Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, e-posta: [e-mail]. 
**
 Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmeni, Anadolu Öğretmen Lisesi, Kaman, Kırşehir. 
2
 Burada kastedilen daha çok “sosyal zaman”dır.  

---

Muharrem Dayanç – Selami Alan 
78 
 
bulunduğu  psikolojik  sosyal  şartların  onu  nasıl  yönlendirdiğini  ve  tavırlarının  neden  öyle  veya  böyle 
olduğunu ortaya koymak
”
3
 olan roman için vazgeçilmez bir mekân olmuş olur.  
Edebî  bir  eserde  mekân  unsuru  olarak  kullanılan  evin,  iki  temel  fonksiyonunun  olduğu 
söylenebilir.  Bu  fonksiyonlardan  birincisi,  o  mekânda  yaşayanların  psikolojik  yönleri,  zevkleri  ve 
ekonomik durumları gibi ferdî özelliklerini vermesi; ikincisi ise, evin dâhil olduğu sosyal çevre, kültürel 
yapı  ve  siyasî  düzen  gibi  toplumsal  nitelikleri  yansıtmasıdır.  Bir  bakıma,  “insan  varlığının  ilk  evreni”
4
 
olarak kabul edilen ev, içinde yaşayan insanı ve bağlı bulunduğu sosyal ortamı olduğu gibi yansıtan bir 
yaşama alanıdır. Bu nedenle de denilebilir ki “ev, bir insanın ve kültürün kimlik kartı gibidir.”
5
 
Bir  odanın  döşeme  tarzı  ve  eşyaların  durumu,  orada  günlerini  geçirenlerin  bize  tanıtılması 
açısından önemlidir.
6
 Çünkü evin her köşesi, o evde hayatını sürdürenler açısından, içinde farklı anıları 
barındırır,  farklı  zaman  dilimlerini  yaşatır.  Mesela;  bir  evdeki  geçmiş  zaman  dilimine  ait 
eşyaların/malzemelerin  tanıtılması,  burada  günlerini  geçiren  kahramanın  kültür  yapısı,  iç  dünyası  ve 
kişiliği hakkında okuyucuya önemli bilgiler verir. 
Ayrıca, insanın evinden etkilenmesi gibi, ev de bulunduğu çevreden etkilenerek çevrenin sosyal 
ve kültürel yapısını insana taşır. Mimarî yapısından iç tasarımına kadar evin her unsuru, içinde bulunduğu 
toplumun  ve  yaşanılan  zamanın  izlerini  yansıtır.  Zira  “mekân,  uygarlığın  ve  uygarlaşmanın  vitrinidir. 
nsanlığın uygarlaşma serüveninin ilk ayak izlerini mekânda gözleriz. Dolayısıyla mekân, genel ve geniş 
anlamda maddî ve manevî değerler manzumesini içinde barındırmaktadır. Romancı, bu değerleri "tasvir" 
ve  "tanım"  prizmasından  geçirerek  eserine  taşır.  Eserin  bünyesinde  yer  alan  mekân  tablosunda,  bir 
dönemin gelenekleri, eşya zenginliği, mobilya ve mefruşat tarzı, giyime ve eğlenceye dönük alışkanlıklar, 
modalar,  argo  ve  günlük  konuşmalar...  yer  alır  ve  bunlar,  kuşkusuz,  toplumu  toplum  yapan  temel 
dinamiklerdir. Yazar, bunları ağırlık ve önem sırasına göre işleyerek romanını, o günkü toplumun aynası 
yapar.
”
7
 Buna göre, yapılan ev tasvirlerinden dönemin toplumsal düzeni ve yapısı hakkında bilgi sahibi 
olmak mümkündür. 
Evin  psikolojik  ve  sosyal  yönlerinin  farkında  olan  roman  yazarı,  ev  ortamını  anlatarak 
kahramanının  hayal  dünyasını,  hayat  felsefesini,  yaşadığı  zaman  dilimini,  kişiliğini  etkileyen  kültürü; 
yani bütün olarak kişiyi oluşturan unsurları vermiş olur.
8
  
 
Romanımızda Mekân Olarak Ev 
Türk toplumunun önemli siyasî ve sosyal değişimler yaşadığı bir dönemde roman türüyle tanışan 
Türk yazarları, işleyecekleri konuları hazır olarak önlerinde bulurlar. Değişen değerlerle ilgili bu konuları, 
toplumu  bilinçlendirme  hissiyle  ele  alan  ediplerimiz
 
kullanabilecekleri  ve  yararlanabilecekleri  örnekler 
ararlar.
9
  Bu  gözlemleme  sırasında  “zaman”ın  “mekân”la  ilişkisinin  farkına  varmaları  ise  uzun  sürmez. 
Daha  ilk  romanlardan  itibaren  “mekân”ın  fonksiyonlarından  istifade  ettikleri  görülür.
10
  Böylece,  Türk 
toplumunun  batılılaşma  serüveninin  de  etkisiyle  hemen  hemen  her  alanda  değişmeye  başladığı  bu 
                                                 
3
 Mustafa Miyasoğlu, “Romanda Çok Seslilik”, Roman Düşüncesi ve Türk Romanı, Ötüken Neşriyat,  stanbul 1998, s.71. 
4
 Gaston Bachelard, “Mahzenden Tavan Arasına Ev, Kulübenin Anlamı”, Mekânın Poetikası, Kesit Yayınları,  stanbul 1996, s. 
35. 
5
 Handan  nci Elçi, “Türk Kültüründe Ev”, Roman ve Mekân, Arma Yayınları,  stanbul 2003, s. 17. 
6
 Şerif Aktaş, Roman Sanatı ve Roman  ncelemesine Giriş, Akçağ Yayınları, Ankara 2000, s. 131. 
7
  Mehmet Tekin, Roman Sanatı 1, Ötüken Neşriyat,  stanbul 2003, s. 131. 
8
  Roman  kahramanın  içinde  yaşadığı  mekân,  onun  yaşam  tarzını,  psikolojisini  yansıtır.  Hatta  bazı  romanlardaki  kahramanlar, 
bulundukları  çevreyle  hatırlanırlar:  “Şehir,  mahalle  gibi  geniş  mekânlar,  sosyolojik;  cadde,  sokak  gibi  nispeten  dar  mekânlar, 
ekonomik ve sosyo-psikolojik; ev ve şahsî odalar ise, daraldıkça mahremleşen ölçülerde ferde ait psikolojik ipuçları ile şahısları 
ve  hatta  olayları  aydınlatırlar.”  (Hüseyin  Tuncer,  Tarık  Buğra’nın  Hikayeleri  Üzerinde  Bir  nceleme,  M.E.B.  Yayınları, 
stanbul 1992, s. 93.) Ayrıca daha fazla bilgi için bk: Metin Kayahan Özgül, Samipaşazade Sezai’nin Küçük Şeyler’inde Fiktif 
Yapı, Gazi Üniv. S.B.E., Yüksek lisans Tezi, Ankara 1984, s. 133. 
9
 Prof. Dr. Durali Yılmaz, Roman Kavramı ve Türk Romanının Doğuşu, Akçağ Yayınları, Ankara 1997,       s. 12. 
10
 Ahmet Ö. Evin, Türk Romanının Kökenleri ve Gelişimi, Agora Kitaplığı,  stanbul 2004, s. 76. 

---