Microsoft Word Umumiy soliqlar va soliqqa tortish rtf rtf

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1.3.2-chizma. Soliq stavkalarini belgilash mezonlari 
 
Qo‘shilgan qiymat solig‘i eng asosiy soliq turlaridan biri bo‘lib, bu 
asosan oborotdan olinadigan va sotuvdan olinadigan soliqlarning o‘rniga 
kiritilgan.
Qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha dastlabki yilda 32 foizli stavka 
qo‘llanilgan bo‘lsa, bugungi kunda umumiy tartibda 20 foizlik va nollik 
stavka bo‘yicha soliq undirilmoqda.
Egri soliqlarning yana bir turi bo‘lgan aksiz solig‘i bo‘yicha ham 
tabaqalashtirilgan soliq stavkalari qo‘llanilgan bo‘lib, bu soliq turida 
soliq stavkalarini tabaqalashtirishda boshqa soliqlardan farqli ravishda 
soliq stavkalari soliq to‘lovchilarning ishlab chiqarish faoliyati sohalar 
yoki soliq to‘lovchilarning joylanishiga qarab emas, balki aksiz solig‘iga 
tortiladigan tovarlar ro‘yxati bo‘yicha tabaqalashtirilgan. 
Umuman olganda, soliq stavkalarini tabaqalashtirish soliq 
tizimining eng muhim asosiy muammolaridan biri bo‘lib, o‘ta nozik 
bo‘lgan masala hisoblanadi, chunki unda davlat byudjeti va soliq 
to‘lovchilarning manfaatlari aks etgan hisoblanadi. 
Jahon soliq tizimining asosiy va ajralmas 
qismlaridan biri – bu soliq imtiyozlaridir. Har 
qanday davlat uning xo‘jalik yuritish tizimi 
qanday bo‘lishdan qat’iy nazar davlat byudjetini daromadlar bilan 
Soliq imtiyozlari
O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimida soliq
 
stavkalarini 
tabaqalashtirish mezonlari 
soliq obyektlarining 
paydo bo‘lishiga 
ko‘ra (suv 
resurslardan 
foydalanganlik 
uchun soliq) 
soliq to‘lovchilar-
ning joylashgan joyi 
(shahar, borish 
qiyin bo‘lgan va 
tog‘li tumanlar)ga 
ko‘ra 
faoliyat turiga ko‘ra 
(yagona soliq 
to‘lovi, qat’iy soliq) 
soliq obyektining 
joylashuvi va umumiy 
maydoniga ko‘ra 
(jismoniy shaxslarning 
mol-mulkiga 
solinadigan soliq) 
daromad olinish 
manbaiga ko‘ra 
(jismoniy 
shaxslardan 
olinadigan daromad 
solig‘i) 
qazib olinadigan 
foydali qazilmalar 
turlariga ko‘ra (yer 
qa’ridan 
foydalanganlik 
uchun soliq) 
yer uchastkalarining 
bonitetiga ko‘ra 
(yer solig‘i) 

---

32
ta’minlashda asosiy vositalardan biri – bu soliqlar va soliqsiz 
to‘lovlardir. Ammo joriy etilgan soliqlar sof fiskal shaklda o‘rnatilishi 
mumkin emas. Chunki faqat byudjet manfaati nuqtayi nazaridan 
o‘rnatilgan soliqlarni amal qilishi uzoq vaqtni o‘z ichiga olmaydi. 
Shuning uchun muayyan darajada soliq imtiyozlaridan foydalanish 
taqozo etiladi. 
Soliq tizimida soliq imtiyozlaridan foydalanishning bir qator 
obyektiv ijtimoiy-iqtisodiy sabablari mavjud bo‘lib, ular quyidagilardir: 
Birinchidan, soliq imtiyozlari mavjudligining asosiy sabablaridan 
biri bu soliq to‘lovchi (yuridik va jismoniy shaxs)larning jamiyatda 
tutgan mavqeyi, ijtimoiy holati turlicha ekanligi. Shu jihatdan barchaga 
bir xil tartibda (miqdorda) soliq solish ma’noga ega bo‘lmaydi. 
Ikkinchidan, davlat iqtisodiyotga ta’sir etib uni tartiblash vazifasini 
amalga oshiradiki, bunda turli xil dastaklardan foydalanadi. Bu 
dastaklarning asosiylaridan biri bu jamiyatdagi ba’zi muhim sohalarni 
yoki soliq to‘lovchilarning faoliyatini rag‘batlantirish maqsadida soliq 
imtiyozlari belgilanadi. Ya’ni davlat soliq imtiyozlari orqali 
iqtisodiyotni samarali va qulay boshqarish yoki tartiblash imkoniyatiga 
ega bo‘ladi, bundan ko‘rinadiki, soliq imtiyozlari davlatni o‘z funksiya 
va vazifalarini yuzaga chiqaruvchi muhim dastak sifatida yuzaga 
chiqadi. 
Uchinchidan, soliq imtiyozlari qo‘llanilishining asosiy sabablaridan 
yana biri bu milliy daromadni qulay, samarali va oqilona taqsimlashga 
erishishdan iborat. Ya’ni bundan soliqlar sifatida byudjetga jalb etilishi 
lozim bo‘lgan moliyaviy resurslar imtiyoz berish tufayli byudjetga jalb 
etilmasdan soliq to‘lovchilarning o‘zlariga maqsadli ravishda qoldiriladi. 
Buning afzallik tomoni shundaki, soliq to‘lovlarini byudjetga undirish 
va uni yana qayta taqsimlash ishlarini osonlashtiradi va ish faoliyat 
turlarini rag‘batlantirishga erishiladi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida soliq islohotlarini samarali yuritish 
maqsadida soliqlar vositasida ta’sir etish, ular bo‘yicha imtiyozlarni 
qo‘llash, iqtisodiyotning turli sohalarini bir tekis rivojlanishini 
ta’minlash bilan bog‘liq tadbirlar amalga oshiriladi. Davlat soliq 
imtiyozlarini qo‘llash orqali iqtisodiyotning turli sohalariga turlicha 
ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni ayrim rentabelli va norentabelli sohalar 
o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlash muammosi yuzaga keladi.
Qayd etish joizki, soliq imtiyozlari xususida turli xil fikrlar mavjud. 
Soliq imtiyozlarining mohiyatini to‘laroq anglab etish uchun avvalo ana 
shu turli xil fikrlarni keltirish maqsadga muvofiq hisoblanadi. 
Q.Yahyoev fikriga ko‘ra «Soliq to‘lovchilarni soliqdan ozod etish, 
ular to‘laydigan soliq miqdorini (soliq bazasini) kamaytirish yoki soliq 

---

33
to‘lash shartini yengillashtirish soliq imtiyozidir»
10
. Shuningdek, ushbu 
iqtisodchining ta’kidlashicha soliq imtiyozi, degan termin o‘rniga soliq 
yengilligi termini bu jarayonning mohiyatini ochib beradi. 
Sh.Gataulin soliq imtiyozlariga quyidagicha ta’rif beradi: «Soliq 
imtiyozlari amaldagi qonunlarga muvofiq ravishda soliqlardan to‘liq 
yoki qisman ozod qilishdir (skidkalar, chegirib tashlashlar va 
hokazo)»
11
. 
T.Malikovning ta’kidlashicha soliq imtiyozlari deganda soliq 
to‘lovchining soliq majburiyatlari hajmining to‘liq yoki qisman 
qisqarishi, to‘lov muddatining kechiktirilishi yoki orqaga surilishi 
tushuniladi. Soliqlarning rag‘batlantiruvchi funksiyasi soliq imtiyozlari 
tizimi orqali amalga oshiriladi. Soliq imtiyozi soliqqa tortish 
obyektining o‘zgarishida, soliqqa tortish bazasining kamayishida 
(qisqarishida), soliq stavkalarining pasaytirilishida va boshqalarda o‘z 
ifodasini topadi. Soliqqa tortilmaydigan obyekt minimumi, alohida 
shaxslar va soliq to‘lovchilarning ayrim toifalarini soliq to‘lashdan ozod 
qilish, soliqqa tortish obyektidan ayrim elementlarni chiqarish, soliq 
stavkalarini pasaytirish, maqsadli soliq imtiyozlari, soliq kreditlari 
(soliqlarning undirilishini kechiktirish) va boshqalar soliq 
imtiyozlarining ko‘rinishlaridir (turlaridir). Masalan, korxonalar 
foydasidan olinadigan soliq bo‘yicha imtiyozlar ishlab chiqarishni 
kengaytirish va uy-joy qurilishini rivojlantirish xarajatlarini 
moliyalashtirishni, tadbirkorlikning kichik shakllarini, nogironlar va 
pensionerlarning bandligini ta’minlashni, ijtimoiy, madaniy va tabiatni 
muhofaza qilish sohalarini rag‘batlantirishga qaratilgandir. Individual 
xarakterga ega bo‘lgan imtiyozlarni berish, odatda, taqiqlanadi
12
. 
Soliqlarning va ular bo‘yicha beriladigan imtiyozlarning mavjudligi 
doimo davlat vujudga kelishi bilan bog‘lanib kelingan. Buyuk 
Sohibqiron Amir Temur tuzuklarida ta’kidlanishicha: «Soliqlar 
davlatning iqtisodiy tayanchi va namoyon bo‘lishidir».
13
Agar Temur tuzuklarida berilgan soliqqa tortish tamoyillariga nazar 
tashlaydigan bo‘lsak, ularning asosini ham soliqqa tortishda beriladigan 
imtiyozlar egallaydi. Unga muvofiq soliq to‘lovchilardan soliqlarni 
aralashli undirish soliq siyosatining diqqat markazida turadi. «Temur 
tuzuklarida» keltirilishicha: «Kimki biron sahroni obod qilsa yoki poliz 
qilsa, yoki biron bog‘ ko‘kartirsa yoxud biron xarob bo‘lib yotgan yerni 
obod qilsa, birinchi yili undan hech narsa olmasinlar, ikkinchi yili raiyat 
10
Yahyoev Q. Soliq. –T.: «Mehnat», 1997. 20-bet. 
11
Gataulin Sh. Soliqlar va soliqqa tortish. –T.: «Iqtisodiyot va huquq dunyosi», 1996. 74-bet. 
12
Malikov T. Soliqlar va soliqqa tortishning dolzarb masalalari. –T.: «Akademiya», 2002. 76-bet. 
13
Temur tuzuklari. –T.: «Cho‘lpon», 1991. 98-bet. 

---

34
o‘z roziligi bilan berganini olsinlar, uchinchi yili (esa oliq - soliq) 
qonun-qoidasiga muvofiq xiroj yig‘ilsin».
14
Bundan ko‘rinadiki, 
soliqlardan beriladigan imtiyozlar bevosita davlatning (xazinani) 
iqtisodiy qudratiga bog‘liq bo‘lib, unda soliq imtiyozlari bilan byudjet 
(xazina) daromadlarini shakllantirishning o‘zaro bog‘liqligi aks 
ettirilgan. 
Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyotida soliq imtiyozlarining tutgan 
o‘rni ingliz iqtisodchisi J.Keyns nazariyasida alohida o‘rin egallaydi. 
Keynschilar tomonidan soliq tizimi, aniqrog‘i soliq imtiyozlari, 
makroiqtisodiyot sharoitida iqtisodiyotni tartibga solishning tarkibiy 
elementi sifatida hamda davlatning tadbirkorlar manfaatiga ta’sir etish va 
byudjetning daromad qismini to‘ldirish borasidagi muhim iqtisodiy qurol 
sifatida qaraladi. Ikkinchi jahon urushidan keyin g‘arb davlatlarida 
neoklassik yo‘nalish, institutsional - ijtimoiy yo‘nalish talablariga mos 
tarzda soliqqa tortish tizimida imtiyozlar nazariyasiga ancha e’tibor berildi. 
Mazkur iqtisodiy maktablar nazariy yondashuvlaridagi tub farqlar bo‘lishiga 
qaramay ularning vaqillari umumiy tarzda soliq imtiyozlari orqali 
iqtisodiyotni barqarorlashtirish va uni tartibga solish vositasi sifatida 
qaraganlar. Iqtisodiyotni boshqarishda soliq imtiyozlari rolini ular 
quyidagicha ifodalar edi: «agar u yoki bu davlatning iqtisodiyoti ortiqcha 
ishlab chiqarish bilan xususiyatlanuvchi o‘sish davrini o‘tayotgan bo‘lsa, u 
holda davlat soliq imtiyozlarini kamaytirish, ya’ni soliqlarni ko‘paytirish, 
soliqqa tortishni kuchaytirish orqali korporatsiyalar bo‘sh mablag‘larini 
ko‘proq byudjetga jalb qilish lozim», deb hisoblaganlar. Agar mamlakat 
iqtisodiyoti turg‘unlik holatini kechirayotgan bo‘lsa, iqtisodiyotni 
jonlantirish uchun qo‘shimcha sarmoya jalb qilish lozim. Bunda soliq 
imtiyozlaridan ham keng foydalanish zarurati tug‘iladi, degan xulosaga 
kelishgan. Bu holatda iqtisodchilar davlatga, soliq miqdorini kamaytirish, 
soliq imtiyozlarini ko‘paytirishni maslahat beradilarki, bu narsa byudjetga 
qo‘shimcha mablag‘lar va kapital qo‘yilmalar uchun mablag‘lar tug‘ilishiga 
imkoniyat tug‘diradi. 
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning boshqa dastaklari 
qatori soliq siyosati talab va taklif o‘rtasidagi mutanosiblikka erishish 
orqali iqtisodiyotda barqaror taraqqiyotni ta’minlashga qaratilgan. G‘arb 
iqtisodchilari soliq tizimining ahamiyatini davlat faoliyatini amalga 
oshirish uchun uni zarur moliyaviy mablag‘lar bilan ta’minlash sifatida 
ifodalanuvchi sof fiskal vazifa bilan cheklab qo‘ymaydilar. Ularning soliq 
imtiyozlari nazariyasida soliqlarni tartibga solish vazifasiga katta e’tibor 
beradilar. Soliqlar davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning 
14 
Temur tuzuklari. –T.: «Cho‘lpon», 1991. 98-bet. 

---

35
muhim quroli sifatida xo‘jalik yurituvchi subyektlar iqtisodiy xulq-
atvoriga davlat ta’sirini ifodalaydilar. Ammo bunda soliq imtiyozlari 
asosiy vosita sifatida qaralishi keng nazarda tutilgan.
Soliq imtiyozlarini belgilash asosida ishlab chiqarishni 
rag‘batlantirish, chet el investitsiyalari kirib kelishini ta’minlash, 
ijtimoiy himoyalashni tashkil etish, turli sohalarni rivojlanishiga aktiv 
ta’sir etish muammosi yotadi. Shu o‘rinda soliq imtiyozlarini belgilash 
mezonlari xalqaro soliq munosabatlariga mos kelishi hamda xalqaro 
iqtisodiy munosabatlarda davlatning faol ishtirok etishida 
moslashuvchan bo‘lishi lozim. 
Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyotni tartiblash va 
boshqarish jarayonida bir qator vositalardan foydalaniladiki, bunda soliq 
tizimining soliq stavkalari va imtiyozlaridan foydalanish eng samarali va 
oson usullardan biri bo‘lib yuzaga chiqadi. 
Soliq imtiyozlaridan ishlab chiqarish jarayonini boshqarishda, 
investitsiyalarni rag‘batlantirishda va boshqalarda keng foydalaniladi. 
Soliq imtiyozlari rag‘batlantirish va samarali qo‘llanilishiga qarab 
quyidagi ko‘rinishlarda ifodalanishi mumkin: 

soliqlardan butunlay ozod qilish; 

yangi tashkil etilgan korxonalarga imtiyozlar berish; 

soliq to‘lashdan vaqtincha ozod etish; 

soliqqa tortiladigan bazani kamaytirish; 

soliqdan qisman ozod qilish; 

to‘g‘ridan to‘g‘ri xususiy xorijiy investitsiyalarga imtiyozlar 
berish va boshqalar. 
Soliq imtiyozlari vositasida iqtisodiyotni boshqarish davlatning 
shunday faoliyati bilan bog‘liqki, u takror ishlab chiqarish jarayonida 
vujudga kelgan nomutanosiblikni yo‘qotish uchun sharoit yaratadi. 
Boshqacha qilib aytganda, agar soliqlarning ba’zi tizimi ishlab chiqarishni 
tartibga solishning davlat strategiyasini aniqlasa, taktikasi soliq imtiyozlari 
orqali amalga oshiriladi. Soliq imtiyozlarini soliq subyekti, soliq obyekti, 
soliqlarni undirish vositalari, muddatlari nuqtayi nazaridan bir necha 
guruhlarga (turlarga) bo‘lish mumkin. 
Soliq imtiyozlarini turli xil asoslar bo‘yicha guruhlash mumkin. 
Ma’lumki, O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimining huquqiy bazasi 
takomillashib bormoqda. Hozirga qadar qabul qilingan barcha soliqqa 
oid qonun hujjatlariga e’tibor beradigan bo‘lsak, ularning barchasiga 
soliq imtiyozlarini belgilash bo‘yicha umumiy o‘xshashliklar 
mavjudligiga guvoh bo‘lish mumkin. Ya’ni barcha qonun hujjatlarida 

---

36
soliq turlari bo‘yicha imtiyozlar asosan quyidagi shakllarda namoyon 
bo‘ldi:

soliqdan batamom ozod etish;

soliqdan vaqtincha yoki qisman ozod etish; 

soliq solinadigan bazani kamaytirish. 
O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksida, boshqa qonunlarda va 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlarida belgilangan soliq 
imtiyozlarini quyidagicha guruhlash mumkin (1.3.3-chizma): 
1.3.3-chizmadan ko‘rish mumkinki, O‘zbekiston Respublikasi soliq 
qonunchiligida soliq imtiyozlarining eng so‘nggi turi bu soliq solish 
usulini tanlash huquqidir. Bu imtiyoz faqat Soliq kodeksiga muvofiq 
berilgan bo‘lib, avvalgi soliq qonunchiligida bu imtiyoz ko‘zda 
tutilmagan edi. Bu imtiyoz turini mohiyati asosan mikrofirma va kichik 
korxonalarga soliq solishning u yoki bu turini tanlash huquqi 
berilganligi bilan ifodalanadi.