Microsoft Word Вулқонлар Айбуллаева Ситора

balchiq vulqonlar 
ham mavjud bo`lib,

ularning mahsuloti 

suyuq balchiq aralash suv va gazdan iborat bo`ladi. Balchiq vulqonlar Sitsiliya, 
Yangi Zelandiya orollarida, Markaziy Amerikada, Apsheron, Taman va Kerch 
yarim orollarida va boshqa yerlarda uchraydi. 
Balchiq vulqonlar yer qatlamlari ichidagi gaz va bug`larning turli g`ovak 
qatlamlardan o`tib, ular orasidagi gilli jinslarni yumshatib, yopishqoq balchiqqa 
aylantirishi natijasida vujudga keladi. Neft konlari bor yerlardagi balchiq vulqonlar 
o`zidan ko`p miqdorda uglevodorod chiqaradi. Otilib chiqayotganda harorati past 
bo`ladi. 
Rus olimi I.M. Gubkin neft konlari bilan balchiq vulqonlar bir-birlari bilan 
uzviy bog`liq bo`lib, ular bir jarayonning tarmoqlari ekanligini ta’kidlab o`tgan. 
Ozarbayjonda Apsheron yarim orolida va Kura pasttekisligida turli xil katta-
kichik balchiq vulqonlar keng tarqalgan. Bunday vulqonlar mahsulotidan Kaspiy 
dengizida bir qancha orollar (Bulla, Los, Svinoy, Oblivnoy Kumani) vujudga 
kelgan. 
Vulqonlar krateridan o`qtin-o`qtin suyuq loy, gaz va neft chiqaradi. Balchiq 
vulqonlar ham boshqa vulqonlarga o`xshab harakatlanadi va so`nadi. 
Lok-Batang balchiq vulqoni (Boku shahridan 25 km janubi-g`arbda) 1887-
yil 17-yanvarda harakatlangan. Bunda, avval uzoqdan kelgan zambarak ovoziga 
o`xshash, lekin bir oz cho`ziq tovush eshitilgan. So`ngra yer shunday kuchli 
larzaga kelganki, hatto derazalarning oynalari ham dirillab ketgan; vulqon 

---

32 
otilganda balandligi 107 metrcha keladigan olov fontani — gazning yongani 
ko`rinib turgan. Bu vulqon bir necha marta harakatlangan, 1935-yil 23-fevralda 
ham juda kuchli otilgan. Vulqon otilishi natijasida yer po`stida ikkita katta yoriq 
paydo bo`lgan, so`ngra vulqon tepasidagi konus harakatga kelgan va juda ko`p 
balchiq otilib chiqqan, ajralib chiqayotgan uglevodorod gazlari tog`dagi bir-biriga 
mahkam yopishib ketgan shag`allarni ham qizdirib yuborgan. 
A.A. Yakubov va boshqa tadqiqotchilarning bergan ma’lumotlariga 
qaraganda, vulqon otilishidan yer yuzasiga chiqqan balchiqning hajmi 40 000 m
3
ga yaqin bo`lgan, yer po`stida yoriqlar va o`pirilishlar ro`y bergan. Yoriqlarning 
uzunligi 500 m ga yaqin bo`lib, krater chekkasining sharqiy qismi 16—20 sm 
cho`kkan. Balchiqning palaxsa jinslari orasida neftga shimilgan qumtosh 
parchalari ham bo`lgan. Shunday qilib, balchiq vulqonlar qatlamlar orasidagi gaz 
va neft, suvlarning katta bosim ostida harakatga kelishidan dalolat beruvchi ajoyib 
tabiiy hodisadir. Balchiq vulqonlarning tarixini, tarqalishini o`rganish okean va 
dengizlarda gaz va neft konlarini topilishidagi omillardan biridir.
 
Ammo turli adabiyotlarda ularning tasnifi turlicha keltiradi hamda turli 
xususiyatlari inobatga olinadi. Jumladan so’nmagan vulqonlar otilish 
xususiyatlariga qarab Gavayi, Stromboli, Vulqon, Gumbazli tiplariga bo’linadi:
1) Gavayi tipidagi vulqondan harorati 1200—1300° bo’lgan suyuq bazalt 
lavasi to’xtovsiz chiqib turadi. Gavayi orollaridagi Mauna-Loa, Kilauea hamda 
Kamchatka yarimorolidagi (Ploskiy, Tolbachik) vulqonlar kiritiladi. 
2) Stromboli tipidagi vulqonlar kuchli portlab, vulqon bombalari otilib, 
harorati 1200—1300° bo’lgan bazalt, andezit tarkibli lavalari oqib chiqadi. 
Stromboli tipdagi vulqonlarga Apennin yarimorolidagi Vezuviy, Kamchatka 
yarimorolidagi Klyuchi sopkasi kiritiladi.
3) Vulkan tipidagi vulqonlarga (Tirren dengizining janubi-sharqida 
joylashgan vulqon nomidan) otilganda qattiq portlaydi, vulqon bombalari va 
kullari otilib chiqadi. Kamchatka yarimorolidagi Jupanov, Karim sopkasi bu 
tipdagi vulqonlarga kiradi. 

---

33 
4) Vulqon otilishining Gumbazli tipi uchun quyuq yopishqoq (andezit, 
dastit, liparit) lavani gaz bosimi tufayli vulqon kanalidan siqib, itarib chiqarib 
gumbazlar (Pyui-de-Dom va Kamchatkadagi Markaziy Semyachik vulqoni), 
kriptogumbazlar (Syova-Sindzan vulqoni), konusgumbazlar (Ivanov vulqoni) va 
obelisklar hosil bo’lishi mumkin.