9
ehtiyatı (71,7 trilyon kub m.) da çoxdur. Dünya qaz ehtiyatının
(175,8 trilyon kub m.) 40,8, istehsalının 9,8 faizi bu regionun payına
düşür.
Yaxın
və Orta Şərqdə xromit, dəmir filizi, mis, qurğuşun,
manqan, sink, molibden, sürmə, boksit, təbii kükürd, kalium və xörək
duzu, tikinti materialları yataqları aşkar edilmişdir. Bu faydalı
sərvətlərin bəzilərinə görə region dövlətləri dünya bazarında mühüm
yer tutur. Məsələn, Türkiyə xromit ehtiyatlarına görə dünyada
dördüncü (Zimbabve, CAR, Filippindən sonra) yerdədir. İsrail və
Ürdün kalium duzu ehtiyatı ilə zəngindir. İraq və Suriyada zəngin
fosforit yataqları vardır.
Yaxın və Orta Şərq regionu aqroiqlim sərvətlərilə də zəngindir.
Təbiət buraya bol istilik və günəş işığı, regionun əksər dövlətləri
üçün həyati əhəmiyyətə malik olan zəngin yeraltı su sərvəti bəxş
etmişdir.
Region dövlətləri tropik və subtropik qurşaqda yerləşir.
Ərazisinin genişliyi, relyefin müxtəlifliyi, hava kütlələrinin
sirkulyasiyası regionda istilik və rütubətin
kəskin fərqinə səbəb
olmuşdur. Türkiyənin Aralıq və Egey dənizləri sahillərində isti yayı,
yağmurlu qışı ilə səciyyələnən Aralıq dənizi iqlimi regionun qərbi və
cənubu istiqamətində quru tropik iqlimlə əvəz olunur. Yalnız
Ərəbistan yarımadasının ucqar cənub-qərbi musson küləklərinin
təsirinə məruz qaldığından nisbətən çox rütubət alır. Regionda və
həmçinin ayrı-ayrı ölkələrdə yağıntı və temperatur fərqi mövcuddur.
Məsələn, İranın şimalına Xəzər dənizi sahillərinə il ərzində 2000 mm
yağıntı düşdüyü halda, ölkənin səhra rayonlarına illərlə yağıntı
düşmür.
Türkiyənin mərkəzi əyalətlərində yanvarın orta temperaturu
0°C, iyulunku 23°C təşkil edir. Ərəbistan yarımadasının düzən sahil
əyalətlərində, Aralıq dənizi sahillərində mülayim qış temperaturu
hakimdir: Səudiyyə Ərəbistanının qərb hissəsində - Ciddədə yanvarın
orta temperaturu 24°C, iyulunku isə 31°C-dir. Ərəbistan yarımadası,
İran, İraq və Misirin daxili əyalətlərində yayda çox yüksək
temperatur ( 45°C-dən artıq ) mövcud olur.
İqlim şəraiti kənd təsərrüfatının yerləşdirilməsinə, əkinə yararlı
sahələrdən səmərəli istifadə olunmasına, aqrar istehsalın sahəvi
strukturuna təsir göstərir. Bu baxımdan
mülayim qurşaq böl-
gələrindən fərqli olaraq Yaxın və Orta Şərq termik sərvətlərlə yaxşı
10
təmin olunduğundan eyni ərazidən il ərzində 2-3 dəfə məhsul
götürmək imkanlarına malikdir. Aqroiqlim amillərdən ərazinin
rütubətlə yaxşı təmin olunmaması mühüm xüsusiyyətlərdəndir.
Türkiyənin sahillərinə, Levant ölkələrinə yağıntı ilin əsasən qış
fəslində düşür. Lakin qışın isti keçməsi bu ərazilərdə həm taxıl, həm
də tropik bitkiləri (şəkər qamışı, xurma və b.) becərilməsinə imkan
verir.
Regionun müasir iqlim şəraiti onun ərazisinin xeyli hissəsini
əhatə edən səhra və yarımsəhralarda çay şəbəkəsinin inkişafı üçün
yararsızdır. Lakin burada uzunluğu 100 km-lə olan quru çay dərələri
– uedlər(vadi) vardır ki, bunlar güclü yağışlardan sonra belə suyunu
hövzəyə çatdıra bilməyib, səhranın qumları arasında itib-batır. Yaxın
və Orta Şərq ölkələri yerüstü axınlarla zəngin olmasalar da, Nil,
Dəclə, Fərat, Araz, Səfidrud, Harun regionun mühüm çayları hesab
edilir.
İsrailin şimalında İordan çayı ilə qidalanan
Qaliley dənizi
(Tiberiad gölü) ölkədə yeganə şirin su mənbəyidir. Yerüstü axından
məhrum olan ərazilər yeraltı sularla zəngindir. Dağətəyi rayonlarda
yeraltı sular Yaxın və Orta Şərq regionunda ənənəvi sayılan
kanallarla (kəhrizlərlə) səthə çıxarılır. Yeraltı suların dərin quyular
qazaraq səthə çıxarıldığı ərazilər də çoxdur. Uedlər və yeraltı suların
səthə çıxdığı səhralarda vahələr (oazis) mövcuddur.
Su ehtiyatlarının məhdud olması, içməli su qıtlığı, suvarma və
su enerji mənbələrinin kasadlığı regionun bir sıra ölkələrində daha
kəskindir. İçməli su problemi Küveyt, BƏƏ, Səudiyyə Ərəbistanında
təmizləyici qurğular tikilməklə həll edilsə də, region dövlətlərinin
böyük əksəriyyəti bu problemin həlli yollarını hələ də axtarır.
Regiondakı siyasi münaqişələr su sərvətləri üzərində
nəzarətdən də kənarda qalmamışdır. 1967-ci ildə İsrail İordan çayının
Qərb sahilini və 1982-ci ildə Livanın cənubunu zəbt etdikdən sonra
İordan çayının yuxarı axını,
Qaliley dənizi, Litani və Baniyas
çaylarına nəzarəti də ələ keçirir. Digər tərəfdən İsrail hökuməti
buraya köçmüş yahudilərə Qərb sahildə yeni su quyuları qazımağa
icazə verdiyi halda, bunu fələstinlilərə qadağa edirdi. Ərəblər və
yəhudilər arasında hər hansı bir sülh müqaviləsi su təchizatına
nəzarət problemi ilə də üzləşir.
Fərat çayından istifadə olunmasında da mübahisəli məsələlər
vardır. Türkiyə, Suriya və İraq ərazisindən axan Fərat çayından bu 3
11
ölkə irriqasiya və enerji məqsədləri üçün istifadə edir. 1984-cü ildə
su təsərrüfatının inkişafı layihəsinin həyata keçirilməsi məqsədilə
Türkiyə tərəfindən Fərat üzərində 2 bənd inşa edildi. Bu, Suriya
ərazisində axının azalmasına səbəb oldu. Suriyada bəndin tikilməsi
isə öz növbəsində İraqın su təchizatında «əngəlliklər» yaratdı, bu ilk
növbədə ölkənin kənd təsərrüfatına mənfi təsir göstərdi və 1975-ci
ildə İraq və Suriya arasında kəskin münaqişəyə səbəb oldu.
1.2. Regionun qısa tarixi və çağdaş siyasi problemləri
Yaxın və Orta Şərq dünyanın qədim mədəniyyət ocaqlarından
biridir. Hələ eramızdan əvvəl IX-VIII minilliklərdə Fələstində
heyvandarlıq və
əkinçiliklə
məşğul olmağa başlamışlar.
Mesopotamiya, İran və Misirdə IV-III minilliklərdə suvarma
sistemləri yaradılmışıdr.
Kiçik Asiya, Şimali Mesopotamiya və
regionun digər rayonlarında qədim metallurgiya ocaqları aşkar
edilmişdir. Eramızdan əvvəl IV-I minilliklərdə Yaxın və Orta Şərqdə
quldarlıq dövlətləri yaranır: Mesopotamiyada qədim Babil çarlığı,
Qərbi İranda Elam, Kiçik Asiyada Hett, Misirdə Nom, Aşağı və
Yuxarı Misir padşahlıqları, Levantda finikiyalıların şəhər-dövlətləri,
Ərəbistanın cənub-qərbində Main, Səba, Ermənistan yaylasında
Urartu dövlətləri və b.
Yaxın və Orta Şərq dövlətləri orta yüzilliklərin mədəni hə-
yatında mühüm rol oynamışlar. Belə ki, Ərəb Xilafətininin yaranması
ilə elm, texnika, incəsənət inkişaf etmiş, Avropa xalqları ərəb, İslam
mədəniyyətinin təsirinə
məruz qalmışdır.
Uzun müddət
sivilizasiyanın dayağı kimi inkişaf edən Yaxın və Orta Şərq ölkələri
orta yüzilliklərin sonunda zəifləməyə başlayır. Buna səbəb bir
tərəfdən köçəri tayfalarının dağıdıcı hücumları, digər tərəfdən Qərb
dövlətlərinin təcavüzkar siyasəti idi ki, bunun da nəticəsində region
dövlətləri müstəmləkə və yarımmüstəmləkələrə çevrilmişlər.
Osmanlı-Türk imperiyasının yaranması nəticəsində Aralıq
dənizinin şərqində «hərbi-siyasi sədd» formalaşır. Avropa və Asiya
arasında yeni yolun kəşfi Məşriq dövlətlərini dünya iqtisadi magistral
əlaqələrdən kənarda qoyur.
XIX yüzillikdə Qərbdəki texniki tərəqqi Osmanlı – Türk
imperiyasının zəifləməsinə səbəb olur və imperiya Avropanın
12
qüdrətli ölkələrindən asılı vəziyyətə düşür. Avropa dövlətləri «Yaxın
Şərq səddini» həm siyasi, həm də təbii-coğrafi
cəhətdən keçməyə nail
olur. Aralıq dənizinin şərqində yerləşmiş Yaxın və Orta Şərq
çıxılmaz vəziyyətdə çox qala bilməzdi. XIX yüzilliyin ortalarında
Fransa diplomatı mühəndis Ferdinand Lesseps Misir və Türkiyə
hökumətlərindən Aralıq dənizini Qırmızı dənizlə birləşdirəcək
kanalın tikintisi üçün imtiyaz alır. On ildən artıq davam edən tikinti
1869-cu ildə başa çatır və həmin ilin 17 noyabr tarixində gəmiçilik
üçün açılır.
Kanalın açılması ilə həm də dünya yəhudilərinin Fələstinə
qayıtması hərəkatı güclənir. 1948-ci ildə İsrail dövlətinin yaranması
regionda siyasi vəziyyəti gərginləşdirdiyindən Yaxın və Orta Şərq
dünya dövlətlərinin bu regionu zəbt etməsi üçün daimi geosiyasi
yarış meydanına çevrilir.
Münaqişələrin «sıxlığına» görə Yaxın və Orta Şərq dünyada
yeganə regiondur
və təsadufi deyil ki, onu həmişə partlamağa hazır
olan «barıt çəlləyinə» bənzədirlər. Münaqişələrin ucbatından region
dövlətləri əlverişli coğrafi mövqelərindən, gəlir imkanlarından lazımi
səviyyədə istifadə edə bilmir.
Fələstin problemi yeni mərhələdə. Yaxın Şərqdə Fələstin
Mandatlığı ərazisində Ərəb və Yəhudi dövlətinin yaradılması BMT-
nin Baş Məclisinin 1947-ci il 29 noyabr tarixli qərarı ilə
qanuniləşdirilir.1948-ci il mayın 15-də Fələstin torpağının bir
hissəsində İsrail dövləti yaranır.
Fələstin ərəbləri BMT Baş Məclisinin bu qərarını qəbul etmir.
Fələstin xalqı azadlığı uğrunda 50 ildən artıq müddətdə İsrail
təcavüzünə qarşı siyasi və silahlı mübarizə aparır. Nəhayət, 1988-ci il
noyabrın 15-də Əlcəzair şəhərində Fələstin Milli Şurasının 19-cu
sessiyasında qəbul edilmiş siyasi bəyannamədə Fələstin dövlətinin
yaradılması elan edilir. O cümlədən, Qüdsün (Yerusəlimin) şərq
hissəsi daxil olmaqla 1967-ci ildə işğal olunmuş bütün fələstin və
ərəb torpaqlarını İsrailin tərk etməsi, o müddətdə İsrail tərəfindən
salınmış yaşayış məskənlərinin dağıdılması tələbi irəli sürülür.
Beləliklə, fələstinliləriin yaratmağa çalışdıqları dövlətin coğrafi
sərhədləri İordan çayının Qərb sahili (sahəsi 5879 kv.km), Qəzza
bölməsi (sahəsi 378 kv.km), həmçinin paytaxt – Şərqi
Qüdsü əhatə
edir. Həmin vaxt bu ərazilərdə 2,8 milyon fələstinli ərəb (İordan
çayının Qərb sahilində – 1,5 mln.-dan artıq, Qəzza bölməsində – 1