Microsoft Word Yeyil-n-bitkil-rin-m-alic-vi-xass-l-ri doc

 
189
Xartutda dəmir ağ tuta nisbətən çoxdur. 
Xartutun  meyvələri  meyxoş,  dadlı  və  vitaminlidir.  Tər-
kibində 9% şəkər, 1,86% üzvi turşu, 2,03% zülal, 0,36% qeyri-
zülali azotlu maddələr, 0,55% pektinli maddələr vardır. 
Xartutdan mürəbbə, şirə və jele hazırlanır. Bir qədər kal 
yığıb qurudur və sumaq əvəzinə işlədirlər. Təzə halda yeyilir.  
Qara  tutun  müalicəvi  xassələri.  Ondan  kompot, 
mürəbbə, şərab və şərbət hazırlanır. Kal meyvələri yığılıb quru-
dulur, xırdalanır və sümağın əvəzedicisi kimi kulinariyada isti-
fadə olunur. Xartutun şirəsi və nastoyundan bəlğəmgətirici, tər-
lədici və sidikqovucu vasitə kimi istifadə edilir. Qafqazda qara 
tut şərbətindən ağızda əmələ gələn yaralara və boğazgəlməsinə 
qarşı  qarqara  şəklində  istifadə  olunur.  Əksər  hallarda  qara  tut 
ş
irəsini su ilə qarışdırıb ağzı yaxalamaq üçün istifadə edilir. Bu 
isə  qara  tutun  (xartutun)  şirəsinin  antiseptik  təsirinə  əsaslanır. 
Tinkturanı  2  xörək  qaşığı  əzilmiş  xartutu  1  stəkan  qaynanmış 
suda  hazırlayır,  4  saat  saxlayıb  süzür  və  gündə  4  dəfə  yemək-
dən əvvəl 1/4 stəkan içilir. 
Koreyanın ənənəvi tibbində qış mövsümündə tut ağacının 
qurudulmuş  tumurcuqlarından  alınan  tinkturadan  piylənməyə 
qarşı  və  ürək-damar  sistemi  xəstəliklərində  içirlər.  Ukraynada 
qara  tutdan  ürək-damar  xəstəliklərinin  müalicəsində  istifadə 
olunur. 
Qreypfrut – Грейпфрут – Citrus paradisi. Sədokimilər 
(Rutaceae)  fəsiləsindəndir.  Tərkibində  C  vitamini,  P  vitamini 
aktivliyində  maddələr,  antosianlar  olmaqla  bərabər  az  kalorili 
olduğundan  pəhriz  qidası  üçün  hər  gün  yeyilməsi  məsləhət 
görülür. Əsasən qırmızı ətlikli qreypfrutlar  çox xeyirlidir.  Ona 
görə də qreypfrutlar 2 qrupa bölünür: ətliyi açıq və qırmızı olan 
qreypfrut.  Ətliyi  açıq  rəngdə  olanlardan  Duncan,  Marsh 
Seedllss,  çəhrayı  və  qırmızı  ətliklilərdən  Marsh  Pink,  Marsh 
Rose,  Ruby  Red,  Red  Blush,  Star  Ruby  və  Rio  Red  göstərilə 
bilər.  Qreypfrutun  tərkibində  9,3%  karbohidrat,  o  cümlədən 
7,5%  şəkər,  0,6%  zülal,  0,2%  yağ,  1,7%  üzvi  turşu,  0,5% 
 
190
minerallı  maddə  (o  cümlədən  180  mq%  kalium,  10  mq% 
maqnezium,  0,3  mq%  dəmir),  44  mq%  C  vitamini,  0,2  mq% 
PP, 0,05 mq% B
1
, 0,02 mq% B
2
 və 0,02 mq% β-karotin vardır. 
100 q qreypfrut 41 kkal və ya 171 kCoul enerji verir. 
Qreypfrut təzə halda yeyilir. Onu bütün qış mövsümündə 
yaya  qədər  saxlamaq  olar.  Ondan  konservləşdirilmiş  halda, 
qənnadı  sənayesində  istifadə  edilir.  Ondan  şirə,  mürəbbə  və 
likör hazırlanır. 
Qreypfrutun  müalicəvi  xassələri.  Meyvəsi  vitaminlər 
və minerallı maddələrlə zəngindir. Tərkibində boya maddələri, 
efir  yağı,  pektinli  maddə  və  acı  dadlı  narıngin  qlükozidi  var. 
Lakin  şəkər  kirşanı  ilə  yeyildikdə  acı  dadı  azalır.  Qreypfrutun 
ə
tliyi  və  şirəsi  iştahanı  artırır  və  qida  həzmini  yaxşılaşdırır. 
Eyni  zamanda,  qreypfrut  meyvələri  orqanizmin  tonusunu  qal-
dırır, ona görə də zəif düşmüş xəstələr üçün məsləhət görülür. 
Fiziki  yorğunluqda  qreypfrutdan  istifadə  olunması  insanın 
ə
hvalını  və  gümrahlığını  bərpa  edir.  Hipertoniya  xəstəliyində 
də  qreypfrut  faydalıdır.  Hesab  olunur  ki,  qreypfrutda  olan 
qlükozidlər və vitaminlər aterosklerozun qabağını almağa səbəb 
olur. 
Liçi  –  Личи  –  Litchi  chinensis  Sonn  Sabunağacı 
(Sapindaceae)  fəsiləsindəndir.  Çin  gavalısı  və  ya  çin  qozu 
adlanan  Liçinin  vətəni  Cənubi  Çindir  və  burada  4000  ildir  ki, 
becərilir.  Meyvəsi  yumurtavarıdan  yumru  formaya  qədərdir. 
Ölçüsü  fındıqdan  iri,  gavalıdan  xırdadır.  Meyvəsinin  qurulu-
ş
una  görə  Liçi  qozmeyvəlilərə  aiddir.  Qabığı  sıx  olub,  ətliyin-
dən  asan  ayrılır.  Qabığının  rəngi  çəhrayıdan  qırmızıya  qədər, 
bəzən  sarımtıl-qəhvəyi  olur.  Ətliyi  ağ,  jeleyəbənzər  şirəli, 
kifayət qədər sıx olub, çəyirdək nüvəsini əhatə edir. Ətliyi 62-
84%,  nüvəsi  6-26%,  qabığı  12-20%  arasındadır.  Dadı  şirin, 
üzüm dadını xatırladır. Zərif qızılgül və muskat ətirlidir. Mey-
vəsi təzə halda istifadə olunur, kompot, şərab hazırlanır və qu-
rudulur. Dərildikdən sonra  yetişə bilmədiyindən istehlak yetiş-
kənliyində  yığılır.  150-dən  çox  sortu  məlumdur.  Sortlarından 

---

 
191
Haak Jip, Kwai Mi, No Mai Tse (Çin), Bedana,  Groff, Pat Po 
Hung  (Hindistan),  Mauritius,  Brewster  və  s.-ni  qeyd  etmək 
olar. 
Tərkibində  14,3-16,2%  şəkər,  o  cümlədən  9-10% 
reduksiyaedici  şəkərlər,  0,5-0,7%  pektinli  maddələr,  0,76-
1,20% zülal, 0,25-0,50% üzvi turşu (əsasən alma turşusu), 0,42-
0,60%  minerallı  maddələr,  39-45  mq%  C  vitamini,  0,4-0,6 
mq%  B
1
,  0,06-0,08  mq%  B
2
  vitaminləri  vardır.  Minerallı 
maddələrdən 122-182 mq% K, 7-9 mq% Mn, 25-30 mq% P, 4-
6 mq% Ca, 0,5 mq% dəmir vardır. 100 q meyvə 74 kkal və ya 
311 kCoul enerji verir. Standartı hələ işlənməyib. 
Limon  –  Лимон  –  Citrus  limon.  Sədokimilər 
(Rutaceae) fəsiləsindəndir. Sitrus meyvələri quruluşuna görə 2 
hissədən: qabıqdan və ətli hissədən ibarətdir. 
Qabıq  hissə  2  qatdan  ibarətdir:  üst  rəngli  qat  –  flavedo, 
daxili rəngsiz qat – albedo. 
Ə
tli hissə şirə kisəciklərindən təşkil olunmuş dilimlərdən 
(6-12) ibarətdir. 
Sitrus  meyvələrində  qabığın  qalınlığı  onların  saxlanıl-
ması cəhətdən əlverişlidir. Eyni zamanda, qabığın qalınlığı ətli 
hissənin  azalmasına  səbəb  olur.  Sitrus  meyvələrinin  qabığının 
rəngi limonda açıq-sarı olur. Ətli hissəsi xoş narıncı-sarı, zərif 
lifli və ətirli olur. Sitrus meyvələrinin tərkibində efir yağlarının 
faizlə miqdarı onların ayrı-ayrı hissələrində müxtəlif olur.  
Yerli  sort  yeni  Gürcüstan  limonunun  qabıq  hissəsində 
2%, ətli hissəsində 0,31% efir yağları olur. Sitrus meyvələrinin 
tərkibində şəkər, çoxlu miqdarda pektin maddələri, turşular, az 
miqdarda  azotlu  maddələr  olur.  Efir  yağları  kimi  pektin 
maddələri də, əsasən qabıq hissədə toplanmışdır. 
Sitrus  meyvələrinin  tərkibində  vitaminlərdən  C,  P,  B
1
, 
B
2
, PP və karotin vardır. Vitaminlər qabıq hissədə ətli hissəyə 
nisbətən daha çox toplanır. Məsələn, C vitamini ətli hissədə 36 
– 70 mq% olduğu halda, qabıq hissədə 142-185 mq%-dir. 
 
192
Limonun  becərilən  sortlarından  Yeni  Gürcüstan,  Mayer, 
Lisbon, Villa-Franka və Udarnik göstərilə bilər. 
Limondan  kulinariyada,  qənnadı  məmulatı  istehsalında, 
spirtsiz  və  spirtli  içkilərin  (likör)  hazırlanmasında,  limon  efir 
yağından  ətriyyatda,  şirəsindən  isə  ləkələrin  aparılmasında 
(çay, şərab və s.) istifadə edilir. 
Limonun  müalicəvi  xassələri.  Limon  xalq  təbabətində 
bir  çox  ölkələrdə  geniş  miqyasda  istifadə  olunur.  Limondan 
sinqa, sarılıq, qarın boşluğuna su  yığılmasında, böyrək daşları, 
babasil,  vərəm,  qarın  xəstəlikləri,  revmatizm,  podaqra  və 
radikulitdə  istifadə  olunur.  Limon  şirəsindən  qızdırma  və 
titrətmədə,  hipertoniyada,  avitaminozda  və  aterosklerozda  da 
geniş istifadə edilir. 
Limon şirəsindən dərinin göbələk xəstəliyində, ekzemada 
qaşınmanı sakitləşdirmək və üz dərisinin yağının kənar edilmə-
sində,  üzdəki  çillərin  və  piqmentləşmiş  ləkələrin  yox  edilmə-
sində  istifadə  edilir.  Bu  məqsədlə  1  yumurta  ağını  davamlı 
köpük əmələ gələnədək çalıb 1 ədəd limon şirəsi, 1 çay qaşığı 
qliserin  və  0,5  stəkan  odekolon  əlavə  edib  xüsusi  losyon 
hazırlanır və  yatmazdan əvvəl üz həmin losyonla silinir. Yağlı 
üzü  1:1  nisbətində  limon  şirəsi  ilə  odekolonu  qarışdrıb  silmək 
məsləhət  görülür.  Ayağın  tərləməsində  limon  turşusu,  fol  tur-
ş
usu və timoldan hazırlanan vanna qəbul edilir.  Yay vaxtı tər-
ləmiş sifəti limon dilimi ilə silmək məsləhətdir.  Limon şərbəti 
və  efir  yağı  əczaçılıqda  dərmanların  dadını  və  iyini  yaxşılaş-
dırmaq  üçün  əlavə  edilir.  Limon  anginada  və  avitaminoz 
xəstəliklərində çox faydalıdır. 
Manqo  –  Манго  –  Mangifera  indica.  Sumaq 
(Anacardiaceae)  fəsiləsindəndir.  Vətəni  ndoneziya,  Birma, 
Şə
rqi Hindistan və Himalay dağlarının ətəkləridir. Dünyada hər 
il  16  milyon  ton  manqo  istehsal  edilir  ki,  bunun  da  65%-i 
Hindistanın payına düşür. Manqo çəyirdəkli meyvələr qrupuna 
aiddir. Hər meyvənin daxilində iri çəyirdəyi olur. Qabığı sıx və 
hamardır.  Meyvələrinin  uzunluğu  8-24  sm,  diametri  5-10  sm 

---