Microsoft Word Yeyil-n-bitkil-rin-m-alic-vi-xass-l-ri doc

 
369
18-24 mq% karotin (provitamin A), 6,17% ekstraktiv maddələr 
vardır. Bunlardan əlavə yarpaqlarda 320 mq% kalium, 80 mq% 
natrium,  9  mq%  manqan,  68  mq%  kalsium,  0,53  mq%  dəmir 
aşkar edilmişdir. 
Kərəvizin  təzə  yığılmış  otundan  «sukkus-qraveol»  adlı 
sabitləşdirici  şirə  alınır.  Bu  şirə  qurudulub  həb  şəklinə  salınır. 
Aparılan  eksperimental  kliniki  təcrübələr  göstərmişdir  ki, 
kərəvizdən  hazırlanmış  bu  preparat  böyrək  xəstəliklərinin 
müalicəsində çox qüvvətli sidikqovucu təsir göstərir. 
Xalq təbabətində kərəvizin təzə toplanmış otundan alınan 
ş
irədən,  eləcə  də  toxumundan  hazırlanan  çaydan  böyrək  xəs-
təliklərində  daşsalıcı  dərman  kimi  işlədilir.  Kök  və  yarpağı 
iştahanı  artırır,  həzm  prosesini  yaxşılaşdırır.  Həmçinin,  qast-
ritdə,  mədə  və  onikibarmaq  bağırsağın  xorasında  zəif  işlədici 
dərman  kimi,  revmatizmin  müalicəsində  isə  geniş  istifadə 
olunur.  Bundan  əlavə,  onun  cövhəri  ağrıkəsici,  qızdırma  əley-
hinə, qaraciyər, allergiya və s. xəstəliklər zamanı tətbiq edilir. 
Təzə  dərilmiş  yarpaqları  qurudulur,  toz  halına  salınır  və 
kərəyağı ilə qarışdırılaraq irinli yaralara məlhəm kimi sürtülür. 
Kərəvizin  kəskin  iyi,  acımtıl-şirintəhər  dadı  vardır. 
Ə
dviyyə  kimi kulinariyada  geniş istifadə edilir.  Onun  yarpağı, 
saplağı, kökümsovu təzə və qurudulmuş halda müxtəlif xörək-
lərə əlavə edilir. 
Kərəviz  böyrək  və  sidik  kisəsini  təmizləyir.  Mədə  və 
bağırsaqlarda  yaranan köpü yatırdır. Yeməklərdə kərəviz işlət-
mək təngnəfəslik, hıçqırma, böyrək ağrısı hallarında faydalıdır. 
Kökünü və yarpaqlarını balda uzun müddət saxlayıb işlətdikdə 
mədəni qüvvətləndirir, ürəkbulanmanın qarşısını alır. Onu sirkə 
ilə yedikdə iştahanı artırır. 
Tərkibindəki  həllolunmuş  qələvi  duzları  orqanizmdə 
zülalların  asanlıqla  mənimsənilməsinə  səbəb  olur.  Bu  isə  mə-
dənin turşu-qələvi proseslərini nizamlayır, sinir sistemini sakit-
ləşdirir,  beləliklə  də  vaxtından  əvvəl  qocalmanın  və  piy-
lənmənin qarşısını alır. 
 
370
Kərəvizdən  tinktura  hazırlamaq  üçün  2  xörək  qaşığı 
xırdalanmış kökümsovu 1 stəkan suda 2 saat saxlayıb süzür və 
gündə  3  dəfə  yeməkdən  əvvəl  1/2  stəkan  içmək  məsləhətdir. 
Ə
gər kökümsovdan təzə halda şirə çəkilirsə, onda gündə 3 dəfə 
yeməkdən 30 dəq. qabaq 1-2 çay qaşığı içilir. 
ş
tahanın  artırılması  və  yeyilən  qidanın  yaxşı  həzm 
olunması üçün kərəviz kökündən hazırlanan tinkturadan gündə 
3 dəfə 1 xörək qaşığı içmək məsləhət görülür. 
Azərbaycan  Tibb  Universitetində  kərəvizin  təzə  yarpaq-
larından  və  zoğlarından  sukaripraveol  adlı  sidikqovucu  pre-
parat alınmışdır. 
Qara xaşxaş – Черный мак – Papaver somniferum L. 
Xaşxaş (Papaveraceae) fəsiləsindən ikiləpəli birillik, ikiillik və 
ya çoxillik ot bitkisidir. Bu fəsilənin 100-dən çox növü, o cüm-
lədən  Azərbaycanda  20  növü  məlumdur.  Meyvəsi  qutucuqdur. 
Vətəni Aralıq dənizi ölkələridir.  
Xaşxaşın 2 növü daha çox yayılmışdır. Təbabətdə yuxu-
gətirici kimi opiy xaşxaşı, qənnadı sənayesində və çörəkçilikdə 
isə  yağlı  xaşxaş  istifadə  olunur.  Opiy  xaşxaşı  ağ-sarımtıl 
rəngdə,  yağlı  xaşxaş  isə  boz-qara  rəngdə  olur.  Tərkibində  46-
56%  yağ,  20%-ə  qədər  zülali  maddə  vardır.  Xaşxaş  yağından 
konserv  istehsalında,  ətriyyat  və  qənnadı  sənayesində  istifadə 
olunur.  Opiy  xaşxaşının  tərkibində  20-dən  çox  alkaloidlər, 
zülali maddə, karbohidratlar, qatranlar, mum,  yağ və piqment-
lər  vardır.  Quru  maddəyə  görə  opiy  xaşxaşının  tərkibində  12-
16%  morfin,  10-18%  narkotin,  0,5-1,5%  papaverin,  1-3% 
kodein
 vardır. Opiy xaşxaşından əczaçılıqda müxtəlif dərmanlar 
hazırlanır.  Boz-qara  rəngli  yağlı  xaşxaş  isə  çörəkçilikdə  və 
qənnadı sənayesində istifadə olunur. 
Ev  şəraitində  xaşxaşdan  müalicəvi  məqsədlə  istifadə 
etmək məsləhət görülmür. Opiy xaşxaşından lazımi preparatlar 
ə
czaçılıq sənayesində hazırlanır və tibbidə geniş tətbiq edilir. 
Qara  istiot  –  Черный  перец  –  Piper  nigrum.  stiot 
(Piperaceae)  fəsiləsindən  çoxillik  sarmaşan  tropik  bitkisinin 

---

 
371
yetişməmiş  meyvəsinin  qurudulmasından  alınır.  Qara  istiotun 
vətəni Hindistanın Malabar sahili sayılır. Lakin Hindistanın isti 
və  rütubətli  iqlimə  malik  olan  başqa  rayonlar  ndoneziyanın 
Yava,  Sumatra,  Borneo,  eləcə  də  Seylonda  və  Filippin 
adalarında  da  istiot  bitkisi  becərilir.  Qara  istiotu  hazırlamaq 
üçün  istiot  bitkisinin  yetişməmiş  meyvələri  yaşıl  halda  yığılıb 
taxta  binalarda  qurudulur.  Qurutma  zamanı  meyvələr  qaralır, 
qabığı  büzüşür  və  yuvarlaq  forma  kəsb  edir.  Qara  istiotun 
dənlərinin diametri 3-5 mm olur. Qara istiotun kimyəvi tərkibi 
faizlə aşağıdakı kimidir: su – 8,1-14,0; azotlu maddələr – 10,0-
14,9; efir yağları – 1,2-3,8; yağ – 5,5-10,2; nişasta – 16,4-47,8; 
sellüloza – 10,5-22,2; kül – 3,5-5,6; qatran – 0,3-1,0; piperin – 
4,6-13,0 və piperidin – 0,4-0,8. 
Qara  istiotun  acı  və  yandırıcı  dadı  piperin  lakaloidindən 
və  onun  izomeri  sayılan  kavitsindən  asılıdır.  Piperin 
(C
17
H
19
NO
3
)  hidrolizləşdiyi  zaman  piperidin  (C
5
H
11
N)  və 
piperin  turşusuna
  (C
12
H
10
O
4
)  ayrılır.  Istiot  efir  yağları  əsasən 
α
-  pinen 
(C
10
H
16
)  –  14%, 
β
-  pinen
  –  23%,  fellandren  –  7%, 
limonen
  –  25%,  kariofilen  (C
15
H
24
)  –  19%,  dihidrokarvol 
(C
10
H
18
O)  –  2%,  piperonal  (C
8
H
6
O
3
)  –  0,4%  və  digər 
birləşmələrdən ibarətdir. 
Qara istiotun sortları becərildiyi yerin və ya göndərildiyi 
limanın  adı  ilə  adlandırılır.  Ən  məşhur  sortlarından  Malabar, 
Allepi, Sinqapur, Lamponq, Seylon və Penanq istiotlarını qeyd 
etmək olar. 
100 ədəd istiotun kütləsi nə qədər ağır və suya batmayan 
dənin sayı nə qədər az olarsa, istiotun keyfiyyəti də bir o qədər 
yüksək  hesab  edilir.  Qara  istiot  bütöv  dən  və  ya  narın 
üyüdülmüş toz halında 20 və 25 q kütlədə kağız paketdə, karton 
və ya tənəkə qutularda satışa buraxılır. Nəmliyi 12%-ə, ümumi 
külü  6%-ə,  dəyərsiz  istiot  dənələri  2%-ə  qədər  olmalı,  efir 
yağının miqdarı 0,8%-dən az olmamalıdır. 
Qara istiotun müalicəvi xassələri. Qara istiot elmi təba-
bətdə  çox  az  istifadə  olunur.  Ondan  xüsusi  həblər  hazırlanıb 
 
372
ə
səb  sistemi  pozuntusunda,  tezyorulma,  başağrısı,  zəifləmə, 
eləcə  də  kəskin  və  xroniki  qanazlığında  istifadə  olunur.  Qara 
istiot qiymətli ədviyyat olmaqla yanaşı, həm də dərman bitkisi 
sayılır.  Istiot  iştahanı  artırmaq,  mədə  və  bağırsağın  həzm 
sisteminin sekresiyasını gücləndirmək məqsədilə işlədilir. 
Qara  istiotun  meyvəsindən  hazırlanan  preparatlardan 
sidik  yolları  iltihabında,  astma  və  eləcə  də  dəri-zöhrəvi  xəs-
təliklərin müalicəsində geniş istifadə olunur. Qara istiot həm də 
kulinariyada geniş istifadə olunan əvəzolunmaz ədviyyədir. 
Qaraqınıq – Душица – Origanum vulgare L.  Dodaq-
çiçəklilər (Labiatae) fəsiləsindən 20-ə qədər növü olan çoxillik 
ot  bitkisidir.  Azərbaycanda  3  növünə  təsadüf  edilir.  Bu  bitki 
Azərbaycanın  bütün  dağlıq  və  meşəlik  rayonlarında  (Quba, 
Xaçmaz,  Qonaqkənd,  Qusar,  Şəki,  Zaqatala,  Naxçıvan)  geniş 
yayılmışdır. Hündürlüyü 30-60 sm, qırmızı-çəhrayı rəngli ətirli 
çiçəkləri  olan  bitkidir.  Azərbaycanın  dağlıq  və  meşəlik  rayon-
larında  ehtiyatı  çoxdur.  yun  ayında  çiçək  açır,  meyvəsi  av-
qustda yetişir.  
Dərman  məqsədilə  çiçəkli  baş  hissələrindən  istifadə 
olunur. Belə ki, bitki çiçək açan dövrdə onun gövdəsinin yuxarı 
çiçəkli  hissələrini  çin  və  oraqla  kəsib  toplayır,  quru  binalarda 
qurudur,  sonra  aptek  anbarına  göndərirlər.  Bundan  başqa, 
qaraqınığın  tərkibində  C  vitamini,  flavonoidlər,  fitonsidlər  və 
digər mühüm maddələr də var. 
Qaraqınığın tərkibində 0,5-1,0%-ə qədər efir yağı vardır. 
Efir  yağının  tərkibində  timol,  karvakrol,  geranilasetat  və 
seskviterpenlər
 vardır. Bundan başqa, qaraqınığın tərkibində aşı 
maddəsi,  askorbin  turşusu  (çiçəklərində  166  mq%,  yarpaq-
larında isə 565 mq%, zoğlarda 58 mq%), flavanoidlər, fitonsid-
lər vardır. Qaraqınığın yarpaqları ədviyyəli tərəvəz kimi kartof, 
soya,  lobya  və  ət  xörəkləri,  salat,  kolbasa  və  çay  içkiləri  ha-
zırlamaq  üçün  istifadə  edilir.  Həmçinin,  xiyar,  pomidor  və 
göbələyin  konservləşdi-rilməsində,  pivə  istehsalında  tətbiq 
edilir.  Qaraqınıq  yarpaqları  acı  nastoykalardan  «Zveroboy»  və 

---