Microsoft Word Yeyil-n-bitkil-rin-m-alic-vi-xass-l-ri doc

 
401
Yabanı  sumaq  bitkisinə  Şimali  Qafqazda,  Dağlıq  Krım-
da, Zaqafqaziyanın dağlıq-meşəlik rayonlarında, Azərbaycanda 
isə  Lənkəran,  Göyçay,  Quba,  Şəki-Zaqatala  rayonlarının  dağ 
meşələrində  çox  təsadüf  edilir.  Sumaq  iyun-iyulda  çiçəkləyir. 
Xırda, yaşıltəhər, göy rəngli tutqun çiçəkləri uzunsov-konusvarı 
süpürgəciyin  üzərində  toplanır.  Sumağın  meyvəsi  sentyabr-
oktyabrda yetişir. Hər meyvə süpürgəciyinin üzərində 200-300 
və daha  çox meyvə olur. Meyvələri nəzəri  cəlb edən tünd qır-
mızı  və  girdədir.  Dadı  turş  və  büzüşdürücüdür.  Meyvələri 
qurudulub  poroşok  halına  salındıqdan  sonra  ət  və  balıq  xö-
rəklərində tamlı qatqı kimi işlədilir. Sumaq ya isti emal zamanı 
xörəyə  qatılır,  ya  da  nəlbəkidə  hazır  xörəyin  yanına  qoyulur. 
Tikəkabab, lüləkabab, qızardılmış ət, ət qutabı yanında süfrəyə 
verilir. Sumağın turş dadı onun tərkibindəki şərab turşusundan 
irəli gəlir. Sumağın tərkibində 112 mq% C vitamini, həmçinin, 
karotin, aşı və boya maddələri vardır. 
Sumağın qurudulmuş meyvəsi ədviyyə kimi Azərbaycan 
kulinariyasında  bir  çox  xörəklərdə  istifadə  olunur.  Sumaqdan 
«çudu»,  «qaraciyər  kababı»,  «cız-bız»  və  s.  xörəklərin 
hazırlanmasında da istifadə edilir. Sumaqdan sərinləşdirici içki 
– sumaq şərbəti də hazırlanır. 
Sumağın  yarpaqlarında 30-39% aşılayıcı maddə (əsasən, 
tanin)  vardır.  Ondan  texniki  və  tibbi  məqsədlər  üçün  tanin 
alırlar.  Sumaq  bitkisinin  bütün  hissələrindən  rəngləyici  maddə 
kimi  istifadə  edilir.  Ipək  və  yun  parçanı  onun  yarpaqları  qara, 
qabığı sarı, kökü qəhvəyi, meyvəsi isə qırmızı rəngə boyayır. 
Sumağın müalicəvi xassələri. Xalq təbabətində sumağın 
yarpaqlarından  və  meyvəsindən  çay  kimi  dəmləmə  şəklində, 
spirtli  damcı  formasında  mədə-bağırsaq  xəstəliklərində  ishala 
və  qanlı  ishala  qarşı  istifadə  olunur.  Sumağın  meyvəsi  diabet 
xəstəliyinin  müalicəsində  ilk  dövründə  çox  yaxşı  nəticə  verir. 
Bu  məqsədlə  bitkinin  meyvəsini  tam  yetişən  vaxt  toplayır, 
günəşli havada qurudur, əzib toz halına salırlar. Ondan 1 xörək 
qaşığı  götürüb  1  stəkan  qaynar  suda  20-30  dəq.  dəmləyirlər. 
 
402
Belə  hazırlanmış  sumaq  çayından  gündə  2  dəfə,  hər  dəfə  də 
yarım  stəkan  qəbul  etmək  məsləhətdir.  Eyni  məqsədlə  sumaq 
meyvəsindən  duru  ekstrakt  formasında  da  preparat  hazırlayıb 
istifadə edirlər. Duru ekstraktı 70
0
-li şərab spirtində hazırlayır, 
gündə  3  dəfə  1  xörək  qaşığı  içirlər.  Hazırda  sumağın  yar-
paqlarından zavod şəraitində tanin turşusu istehsal edilir. 
Tərxun – Эстрагон – Aztemisia dracunculus. Mürək-
kəbçiçəklilər  (Compositae)  fəsiləsindən  olan  çoxillik  ot  bitki-
sidir.  Vətəni  Şərqi  Sibir  və  Monqolustandır.  Yabanı  halda 
Ş
imali Qafqazda, Zaqafqaziyada və Uralda rast gəlinir. Zaqaf-
qaziyada,  az  miqdarda  isə  Ukrayna  və  Mərkəzi  qaratorpaq 
zonada becərilir. Tərxun Azərbaycanda qəlyanaltı göyərti kimi 
geniş miqyasda becərilir və istifadə edilir. 
Tərxunun  yarpaqları  uzunsov  lanset  formalı,  rəngi  tünd 
yaşıldan  açıq  yaşıl  rəngə  qədər  olur.  Bitkinin  yerüstü  hissəsi 
çox  ətirli  olub,  efir  yağı  ilə  zəngindir.  Yaşıl  yarpaqlarda  0,1-
0,4%,  qurudulmuş  yarpaqlarda  isə  0,25-0,8%  efir  yağı  vardır. 
Tərxunun əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, müxtəlif yerlərdə 
yetişən  bitkinin  tərkibindəki  efir  yağının  miqdarı  da  müxtəlif 
olur.  Tərxun  həm  müxtəlif  yeməklərə  qatılır  və  həm  də  təzə 
halda  istifadə  olunur.  Tərəvəzlərin  duza  və  sirkəyə  (göbələk, 
kələm və müxtəlif marinad istehsalında) qoyulmasında istifadə 
edilməklə bərabər, vitaminlə zəngin olduğundan soyuq xörəklə-
rə (salat və qəlyanaltılara) da əlavə edilir. Təzə və qurudulmuş 
yarpaqları sousları, ət və balıq xörəklərini, həmçinin, sirkəni və 
xardalı ətirləndirmək üçün istifadə edilir. Tərxundan qənnadı və 
likör-araq sənayesində də istifadə edilir. «Tərxun» adlı spirtsiz 
desert  içki  tərxunun  təbii  ekstraktı  və  ya  süni  immitasiyası 
ə
sasında hazırlanır. 
Tərxunun müalicəvi xassələri Tərxun qədim dövrlərdən 
başlayaraq  müasir  dövrə  qədər  bir  çox  ölkələrdə  ədviyyə  kimi 
ə
kilib-becərilib.  Bu  bitkinin  yaşıl  hissəsinin  tərkibində  efir 
yağı, aşı maddəsi, acı qlükozid, qatran, karotinoid, C vitamini, 
flavonoid  birləşmələri,  xlorofil  və  s.  maddələr  vardır.  Tərxun 

---

 
403
efir yağının əsas komponentləri metil-xavikol, sabinen, osimen, 
metoksinopoq aldehidi, fellandren
 və digər terpenlər vardır. 
Tərxun  müqaviməti  artırır,  iştahgətirici,  həzmi  yaxşılaş-
dırıcı  kimi  istifadə  edilir.  Xalq  təbabətində  tərxundan  hazırla-
nan  cövhərdən  damarların  divarlarının  möhkəmlən-dirilməsin-
də,  diş  qanaxmalarında  və  s.-də  istifadə  edilir.  Ərəb  həkimləri 
tərxunu  yelqovucu  vasitə  kimi  istifadə  etməyi  məsləhət 
görürdü.  Sonradan  Avropa  həkimləri  iştahaartırmaq  və  qida 
həzmini  yaxşılaşdıran  vasitə  kimi  işlətməyi  məsləhət  görür-
dülər.  Tərxun  kökündən  spirtdə  hazırlanmış  tinkturadan  keçən 
ə
srdə  sakitləşdirici  və  qıcolmaya  qarşı  istifadə  olunmuşdur. 
Rusiyanın  və  Qafqazın  xalq  təbabətində  tərxundan  sinqa  və 
vodyanka  (hidropos)  əleyhinə  istifadə  olunur.  Tərxun  günü-
müzdə  də  avitaminozun  müalicəsində  və  profilaktikasında  öz 
ə
həmiyyətini  itirməmişdir.  Gürcü  alimləri  tərxun  ekstraktının 
mədə  şirəsinin  turşuluğunu  normallaşdırdığını  müəyyənləş-
dirmişlər. Yeməkdən 20-30 dəq. qabaq 1-2 xörək qaşığı tərxun 
ekstraktı  qəbud  etmək  mədə  şirəsinin  turşuluğunu  nor-
mallaşdırır. 
Vanil  –  Ваниль  –  Vanilla  planifolia.  Səhləb  (Orch-
idaceae)  fəsiləsindən  çoxillik  sarmaşan  epifit  liana  bitkisinin 
yetişməmiş,  qınşəkilli  meyvəsindən  ibarətdir.  Vanil  bitkisinin 
ə
sas  vətəni  Meksika  sayılır,  lakin  bu  bitki  Seylonda,  Yavada, 
eləcə  də  Braziliyada  becərilir.  Ətirli  vanilin  100-ə  qədər  növü 
vardır. 
Becərilən vanilin gövdəsinin uzunluğu 5-10 m-ə,  yabanı 
halda  isə  25  m-ə  çatır.  Əlavə  kökləri  vasitəsilə  ağaclara  sar-
maşır. Gövdəsi silindrvarı, ətlidir. Yarpaqları parıldayan, iri və 
itidir.  Çiçəkləri  15-20  ədəd,  ağımtıl-sarı  rəngli  olub,  hamaşçi-
çəkdə  toplanmışdır.  Meyvələri  qınaoxşar  qutucuq  olub,  uzun-
luğu 15-25 sm, eni isə 3-8 sm-dir. Ətirli vanil bitkisi istilik və 
kifayət  qədər  də  nəmlik  sevən  bitkidir.  Meksikanın  şimal  və 
dağlıq  bölgələrində  ən  aşağı  temperaturda  (+3
0
C÷+5
0
C),  illik 
 
404
yağmur 1500-2000 mm olan şəraitdə normal inkişaf edib mey-
və verir. -5
0
C şaxtalı küləklərə davamsızdır. 
Vanil  toxumla  çətinliklə  əkilib-becərilir.  Ən  çox 
vegetativ üsulla artırılır. Bu üsulla əkilib-becərildikdə vanilin 2-
3 ildən sonra meyvə verir. Vanil kal yığılır, fermentasiya edilir, 
nəticədə tünd qəhvəyi rəng alır və ətirli olur. Onun qurudulmuş 
və  fermentləşdirilmiş  meyvələrinin  tərkibində  0,75-2,9% 
vanilin  maddəsi,  0,5-0,8%  efir  yağı,  4-oksi-metooksibenzola-
ldehid,
  selikli  və  aşı  maddələri  vardır.  Yeyinti  və  ətriyyat 
sənayesində bunlardan ədviyyat kimi istifadə olunur. 
Qeyd etmək lazımdır ki, vanil çox az becərilir və dünya 
bazarında  baha  qiymətə  satılır.  Biz  xarici  ölkələrdən  vanil 
almırıq. Yeyinti sənayesində istifadə olunan vanilin maddəsinin 
20 q-ı 1 kq təbii vanili əvəz edə bilər. 
Vanilini
  evgenoldan,  qvayakoldan  və  başqa  üzvi  birləş-
mələrdən sintetik üsulla alırlar. Ən  yaxşı vanilin izoevgenolun 
oksidləşdirilməsi  nəticəsində  alınır.  Sintez  üsulu  ilə  alınan  bu 
vanilin
  (4-oksi-3-metoksibenzaldehid)  ağ  kristallik  tozdan 
ibarət  olub,  81-82
0
C  temperaturda  isə  əriyır.  Bunun  içərisində 
azca kənar qatışıq olduğu zaman saralır və ya qəhvəyi rəng alır. 
Vanilin
  güclü  vanil  iyinə  və  yandırıcı  dada  malikdir.  Soyuq 
suda çətin (1:100), isti suda isə asan (1:20), spirtdə, efirdə və ya 
soda  məhlulunda  yaxşı  həll  olur.  Satışa  daxil  olan  vanilində 
xalis vanilinin miqdarı 98%-dən az olmamalıdır. Vanilin ağ və 
ya azca sarımtıl rəngli, xalis vanil iyi verməlidir. Vanilin şəkər 
kirşanı  (pudrası)  ilə  qarışdırılmış  halda  da  1  q  kütlədə  xırda 
kağız  paketlərdə  və  sellofanda  «vanilli  şəkər»  adında  satışa 
buraxılır.  Vanilin  təmiz,  quru  və  80%-ə  qədər  nisbi  rütubəti 
olan binada saxlanılmalıdır. 
Vanildən  alınan  dərman  preparatlarından  tibdə  bir  çox 
xəstəliklərin müalicəsində (qızdırmada, səpkidə, həzm pozuntu-
larında,  qanazlığında,  əsəbilik,  yuxusuzluq  və  revmatizmdə) 
istifadə edilir. 

---