Microsoft Word Yeyil-n-bitkil-rin-m-alic-vi-xass-l-ri doc

 
409
başqa,  24  müxtəlif  terpenlər,  spirt,  keton  və  aldehidlər 
tapılmışdır.  
Boya maddəsinin miqdarı fotoelektrokalorimetr üsulu ilə 
müəyyən edilmişdir və bunun miqdarı 3,5%-dir.  Boya maddə-
sinin  əsasını  qırmızı-narıncı  rəngli  krotsin  maddəsi  təşkil  edir. 
Zəfəranın tərkibindəki pikrokrotsin qlükozidi hidroliz olunduq-
da qlükoza və aldehid safranal əmələ gəlir. Bu isə efir yağının 
ə
sas hissəsinin birləşmiş formada olduğunu göstərir. Zəfəranın 
tərkibində karotinoidlərdən 
α
-, 
β
-
 və 
γ
-karotin, likopin, azafrin, 
zeaksantin 
vardır.  Zəfəranın  tellərində  B
1
  və  B
2
  vitamini, 
həmçinin, flavanoidlərdən – izoramnetin və kemferol vardır.  
Zəfəran  tünd  qırmızı  rəngdə,  yağlıtəhər  və  elastiki 
tellərdən  ibarət  olmalıdır.  Qoxusu  tünd,  məstedici  ədviyyə 
ə
trinə  malikdir.  Dadı  bir  qədər  acı  olub,  krotsin  qlükozidinin 
dadını verməlidir. Nəmliyi 12%, külü 7%-dən çox olmamalıdır. 
Sütuncuğun (sarı tellərin) miqdarı 5%-dən, mineral qatışıqların 
miqdarı  isə  1,5%-dən  çox  olmamalıdır.  Zəfəranın  keyfiyyəti 
18-281-76 saylı SST-nin tələblərinə uyğun olmalıdır. 
Zəfəranın 10 ml sulu cövhəri (0,1 q zəfəran telləri 1 litr 
suda 12 saata qədər saxlandıqdan sonra  alınan sulu cövhəri) 1 
litr  suyu,  daha  doğrusu,  1:1000000  nisbətində  suyu  yaxşıca 
saraltmalıdır. 
Zəfəranın  xarici  görünüşü,  iyi,  dadı,  rəngi  və  ətri  orqa-
noleptiki yolla müəyyən edilir. Laboratoriya üsulu ilə zəfəranın 
nəmliyi, ümumi külün və 10%-li xlorid turşusunda həllolmayan 
külün  miqdarı,  efir  yağının  və  başqa  təsiredici  maddələrin 
miqdarı kəmiyyət və keyfiyyətcə müəyyənləşdirilir. 
 Zəfəranı  sərin,  qaranlıq  yerdə  və  nisbi  rütubəti  65-70% 
olan binalarda qaranlıqda saxlamaq məsləhət görülür. 
Hazırda  zəfərandan  yeyinti  sənayesinin  bir  çox  sahə-
lərində  –  qənnadı  sənayesində,  likör-araq  istehsalında,  yağ-
pendir istehsalında və s.-də istifadə olunur. 
Zəfəran  Azərbaycan  kulinariyasında  geniş  miqyasda 
tətbiq edilir. Milli xörəklərin (piti, bozbaş, plov, südlü sıyıq və 
 
410
s.)  və  şirniyyatların  (paxlava,  süd  çörəyi,  şorqoğal,  şirin  nazik 
və  s.)  hazırlanması  zəfəransız  mümkün  deyil.  Reseptə  görə 
zəfəran  xörəklərə  0,1%  miqdarında  əlavə  edilir.  Azərbaycan 
kulinariyasında 150-dən çox müxtəlif xörəklərin və 20-dən çox 
müxtəlif  şirniyyatların  hazırlanmasında  istifadə  olunur.  Milli 
xörəklərimizin  şahı  sayılan  plovları  zəfəransız  təsəvvür  etmək 
olmaz. 
Qurudulmuş  zəfəranı  1-5  kq  tutumlu  hermetik  bağlı 
tənəkə bankalarda qablaşdırırlar. Pərakəndə ticarət üçün, əsasən 
1 q kütlədə şüşə qablarda və ya sellofan paketlərdə qablaşdırıb 
buraxırlar.  Zəfəranı  sərin  və  quru  anbarlarda,  qaranlıqda  sax-
lamaq lazımdır. 
Zəfəranın  müalicəvi  xassələri.  Zəfəran  hələ  qədim 
dövrdə  rəngləyici  maddə  kimi  məşhur  olmuşdur.  Uzun  illər 
boyu xalq təbabətində bəzi xəstəliklərə qarşı zəfəran bir dərman 
kimi  işlədilmişdir.  Ondan  qıcolma,  gözağrısı,  göyöskürək, 
üşütmə və qızdırma (Nizaminin əsərlərində qeyd edildiyi kimi) 
zamanı istifadə edilmişdir. 
ndi də təbabətdə zəfəran tinktura şəklində tiryək damcı-
sının  tərkibində,  həb  şəklində  mədə  xəstəliklərində,  sakit-
ləşdirici və ağrıkəsici dərman kimi tətbiq edilir. Xaricə sürtmək 
üçün  zəfəranın  məlhəm  və  plastrından  istifadə  olunur.  Xalq 
təbabətində  zəfəran  sinir  sistemini  tənzimedici  maddə  kimi 
işlədilir.  Hazırda xalq  arasında  zəfərandan  göz  xəstəliklərində, 
ürək-damar və əsəb xəstəliklərində daha çox istifadə olunur. 
Hazırda  zəfəranın  təbabətdə  işlədilməsi  məhdudlaş-
dırılmışdır.  S.E.Zemlinskinin  (1958)  məlumatına  görə  zəfəran 
bəzi hallarda çox az işlədilən dərmanların (Qufeland uşaq tozu, 
qarışıq  sabur  tinkturası  və  zəfəran  tiryək  tinkturası)  tərkibinə 
daxil edilirdi. 
Zəfərandan  ətriyyat  sənayesində  (ətirli  sabunların  və 
tərkibinə  efir  yağı  daxil  olan  başqa  məhsulların  istehsalında) 
istifadə  edilir.  Zəfəranın  tərkibində  0,4-1,3%  efir  yağı  olur  ki, 

---

 
411
bu  da  onun  ətriyyat  sənayesi  üçün  yaxşı  xammal  olduğunu 
göstərir. 
Ə
vvəllər  zəfəran  tonuslandırıcı  vasitə  hesab  olunurdu. 
Ondan qadın xəstəliklərinə qarşı, sarılıqda, şişlərdə, isteriyada, 
ipoxondriyada, babasildə və digər xəstəliklərdə istifadə olunur-
du. Hazırda zəfəran homeopatiyada, təlaşlı öskürəkdə və uşaq-
ların spazmatik hallarında tətbiq olunur. Müasir təbabətdə zəfə-
randan  ağrıkəsici,  qıcolmaya  qarşı,  ürəkağrısına  qarşı  və 
sidikqovucu  vasitə  kimi,  eləcə  də  mədə-bağırsağın  bəzi  xəstə-
liklərində istifadə olunur. 
Elmi təbabətdə zəfəran tinkturası şəklində və tiryək dam-
cısının  tərkibində  mədə-bağırsaq  xəstəliklərində  sakitləşdirici 
və  ağrıkəsici  dərman  kimi  işlədilir.  Xalq  təbabətində  zəfəran-
dan sinir sistemini tonuslandıran maddə kimi də istifadə olunur. 
Zəncəfil – Имбир – Zingiber officinale. Zəncəfil (Zin-
giberaceae)  fəsiləsindən  çoxillik  kökümsov  gövdəli  qədim 
ə
dviyyat  bitkisidir.  Zəncəfil  bitkisinin  qurudulmuş  ana  kökün-
dən ibarətdir. 
Zəncəfil  bitkisi  Hindistanda,  Yaponiyada,  Çində  və  Av-
straliyada  mədəni  surətdə  yetişdirilir.  Becərilməsindən  asılı 
olaraq  zəncəfil  bir  neçə  növə  ayrılır:  Yamay  zəncəfili  (key-
fiyyətcə  ən  aşağı  sort  sayılır),  Hindistan  zəncəfili  (Malabar  və 
Benqaliya),  Çin  zəncəfili  (Koxinxin),  Yaponiya  və  Afrika 
zəncəfili  (ən  aşağı  keyfiyyətli  zəncəfil).  Əmtəə  çeşidinə  görə 
zəncəfil  ağ,  qara  və  ağardılmış zəncəfil  sortlarına  ayrılır.  Zən-
cəfildən  eramızdan  qabaq  Hindistan  və  Çində  məşhur  ədviyyə 
bitkisi  kimi  əkib-becərmişlər.  Roma  dövlətinin  təməl  daşı  qo-
yulana  qədər  dünyanın  bir  çox  ölkələrində  zəncəfil  məşhur 
ə
triyyat kimi, eləcə də müalicəvi xüsusiyyətlərinə görə qiymətli 
sayılmışdır.  Onun  köküm-sovlarından  hazırlanmış  preparat-
lardan,  eləcə  də  cövhərlərdən  taun,  tif,  qızdırma  və  bu  kimi 
xəstəliklərin qarşısının alınmasında istifadə olunmuşdur. 
Hazırda  isə  zəncəfildən  ədviyyat  kimi  dünyanın  əksər 
xalqlarının  mətbəxində  hazırlanan  xörəklərin  tamını,  ətrini  və 
 
412
keyfiyyətini  yaxşılaşdırmaq  üçün  işlədilir.  Ədviyyat  kimi  ən 
çox  qənnadı,  çörək-kökə,  spirtsiz  içkilər,  pivə  istehsalında,  ət-
riyyat sənayesində geniş istifadə olunur. Zəncəfildən ədviyyatın 
bir  növü  kimi  kulinariyada  və  yeyinti  sənayesində  istifadə 
edilir. 
Bundan  əlavə,  Azərbaycanda  bir  çox  milli  məhsullar 
(ədavalı halva, quymaq) və içkilər (səhləb) zəncəfillə hazırlanır. 
Zəncəfilin  tərkibi  faizlə  aşağıdakı  kimidir:  su  –  8-16; 
azotlu maddələr – 5-8; yağ – 2-8; nişasta – 40-60; pentozanlar – 
5-7; sellüloza – 3-8; efir yağları – 1,5-3,5; kül – 3-7. Qurudul-
muş zəncəfil köklərinin uzunluğu 8-10 sm, qalınlığı isə 2 sm-ə 
qədər  olur.  Lakin  bu  kökləri  sonra  da  1-2  sm  uzunluqda  doğ-
rayırlar.  Zəncəfilin  tünd  xoş  ətri  tərkibindəki  efir  yağlarından, 
yandırıcı dadı isə fenolabənzər qinqeral (C
17
H
26
O
4
) maddəsinin 
olmasından  irəli  gəlir.  Zəncəfil  efir  yağlarında  ən  çox  sin-
qiberol
  (C
15
H
24
),  kamfen  (terpen),  fellendron  və  sinqiberol 
spirti
 vardır. Zəncəfilin nəmliyi 12%-ə, külü 5%-ə, efir yağı isə 
1,4%-ə qədər olmalıdır. Zəncəfil toz halında da satışa buraxılır. 
Zəncəfil köklərini və  ya tozunu karton qutularda,  yaxud sello-
fan paketlərdə 10 q kütlədə satışa buraxırlar. 
Zəncəfilin  müalicəvi  xassələri.  Zəncəfilin  tozundan 
müalicəvi təsirə malik olan məlhəmlərin, cövhərlərin və eliksir-
lərin tərkibinə qatılır. Xalq təbabətində zəncəfildən qantəzyiqini 
salmaq,  sakitləşdirici,  tonuslandırıcı,  istilikgətirici  vasitə  kimi 
istifadə  olunur.  Zahı  qadınlara  zəncəfilli  quymaq  verilir. 
Zəncəfil  başağrılarında,  bronxial  astmada,  ürəkbulanması  və 
qusma  əleyhinə  tətbiq  olunur.  Zəncəfil  yaddaşı  möhkəmlən-
dirir, tozu isə traxomaya qarşı da ən yaxşı vasitə hesab olunur. 
 
 
 
 
 
 

---