Microsoft Word Yeyil-n-bitkil-rin-m-alic-vi-xass-l-ri doc

 
405
 Yarpız – Мята
 длиннолистная – Mentea Longifolla. 
Dodaqçiçəklilər  (Labiatae)  fəsiləsindən  sürünən  kökümsova 
malik  çoxillik  ot  bitkisidir.  Yarpızın  25  növündən 
Azərbaycanda 5 növü rast gəlinir: 
1.
  Su yarpızı – Mentha aquatiae; 
2.
  Uzunyarpaq yarpız – Mentha lonqifolia; 
3.
 
stiot yarpızı və ya əkilən nanə – Mentha piperita; 
4.
  Dəyirmiyarpaq yarpız – Mentha rotundifolia; 
5.
  Pulqar yarpızı – Mentha pulagium. 
Yarpızın  yabanı  növlərinə  «yarpız  nanəsi»  də  deyilir. 
Meşə çəmənliklərində, su kənarında daha çox bitir.  
Gövdəsi  dördkünclü,  hündürlüyü  30-100  sm  olub,  üzəri 
yumşaq  ağ  tükcüklərlə  örtülüdür.  Yarpaqları  uzunsov,  əksərən 
gövdə  üzərində  oturaq  olub,  aşağı  yarpaqları  qısasaplaqlıdır. 
Hamaşçiçəkləri gövdə və budaqların qurtaracağında silindrvarı, 
sıx,  sünbül  formasında  yerləşir.  Uzunyarpaq  yarpız  Azər-
baycanın  hər  yerində  yabanı  halda  bitir  və  bol  ehtiyata  malik-
dir. Uzunyarpaq  yarpız özünəməxsus xoş iyə, ətirli efir yağına 
malik bitkidir. Çiçək və yarpaqlarının tərkibində 1,43-3,33%-ə 
qədər  efir  yağı  vardır.  Bunun  efir  yağı  şəffaf,  açıq  sarı  rəngli, 
xoş  ətirlidir.  Yetişdiyi  torpaq-iqlim  şəraitindən  asılı  olaraq 
tərkibində  0,3-1,5%  efir  yağı  vardır.  Efir  yağının  tərkibində 
karvon,  linalool,  mentol,  karvon,  konuper,  puleqon,  karvakrol, 
limonen
 və başqa terpen birləşmələri vardır. Yarpaqlarında 81-
147 mq% C vitamini tapılmışdır. 
Yarpızı təzə halda pendirlə qəlyanaltı kimi yeyirlər. Milli 
xörəklərdən göyərti qutabı, dovğa və başqa xörəklərin hazırlan-
masında istifadə edilir. Yeyinti və ətriyyat sənayesində istifadə 
oluna bilər.  
Yarpızın efir yağından hazırlanmış bir çox preparatlardan 
ağrıkəsici, qıcolma, qızdırma xəstəliklərində istifadə edilməklə 
yanaşı, sərinləşdirici və təravətgətirici vasitə kimi də işlədilir. 
stiot yarpızı (Mentea piperita) təbii hibridlərin, yəni su 
(M.aquatiae)  və  sünbülvari  yarpızların  (M.spicata)  birləşmə-
 
406
sindən  əmələ  gəlmişdir.  Hazırda  mədəni  halda  iki  forması  – 
qara  və  ağ  istiot  yarpızı  becərilir.  Qara  istiot  yarpızı  (Mentea 
rubescens)  Ingiltərədə,  Bolqarıstanda,  Macarıstanda  və  MDB 
ölkələrində becərilir. Ağ istiot  yarpızı (Mentea  pallescens) isə 
ilk  dəfə  Fransada  əkilib-becərildiyinə  görə  ona  «fransız 
yarpızı» da deyilir. 
  stiot  yarpızının  quru  yarpaqlarının  tərkibində  2,4-
2,75%,  çiçəklərində  4-6%,  gövdəsində  isə  0,3%-ə  qədər  efir 
yağı  tapılmışdır.  Efir  yağının  əsas  tərkib  hissəsində  L-mentol, 
mentofuran,  sineol,  limonen,  puleqon,  timol
  və  digər  terpenlər 
vardır.  Efir  yağından  başqa,  onun  tərkibində  25  mq%  C 
vitamini,  40  mq%  karotin  (provitamin  A),  13,8  mq%  rutin, 
gisperidin,  betain,  yelsol
  və  olsanol  turşuları,  flavonoidlər, 
mikroelementlər və s. vardır. 
Yarpızın  yarpaqlarında  bir  sıra  bioloji  fəal  maddələrin 
kompleksi  olduğu  üçün  o,  farmakoloji  cəhətdən  geniş  tətbiqə 
malikdir. Yarpaqlarından reflektor, tac damarları genişləndirici, 
sakitləşdirici, ödqovucu, antiseptik və ağrıkəsici xassəyə malik 
preparatlar  hazırlanır.  Yarpız  preparatları  həzm  vəzilərinin 
sekresiyasını qüvvətləndirir, iştahanı artırır. Ödün ifrazını fəal-
laşdırır,  spazmaları  aradan  qaldırır,  bağırsaq,  öd  yolunun  və 
sidik  yollarının  saya  əzələsinin  tonusunu  azaldır.  Yarpızın  tər-
kibində  olan  mentol  antiseptik  xassəyə  malikdir.  Yuxarı  tə-
nəffüs  yolları  xəstəliklərində  (faringit,  laringit,  traxeit,  zökəm 
və  s.)  mentoldan  və  yarpızın  digər  preparatlarından  selikli 
qişalara yaxılır, eləcə də damcı formasında buruna damızdırılır. 
Bundan  əlavə,  mentol  karandaşından  başağrısında,  men-
tolun  2%-li  spirtdə  və  ya  10%-li  yağda  həlledilmiş  məhlulun-
dan  isə  miqrendə,  nevrologiyada  və  digər  nevroloji  xəstəlik-
lərdə  xaricə  sürtmə  dərmanı  kimi  işlədilir.  Ondan  «inqafen» 
inqalyatorunun  tərkibində  də  istifadə  olunur.  Yarpızın  yarpağı 
və  yağı  fitonsid  antiseptik  xassəyə  malikdir.  Mentol  və  yarpız 
validol,  valokardin
,  «yaşıl  damcı»  yevgenol,  pektusin, 
menovazin, efkamon, olimetin
 və s. kimi preparatların tərkibinə 

---

 
407
daxildir.  Mentolun  pişikotu,  xanımotu  və  s.  otlarla  birlikdə 
hazırlanan  cövhərindən  sakitləşdirici,  qəbizliyə  və  hemoroidə 
qarşı istifadə olunur. 
Xalq təbabətində isə istiot yarpızından sakitləşdirici, öd-
qovucu,  ürək  ağrısı,  revmatizm,  vəba  və  s.  xəstəliklərin  müa-
licəsində istifadə edilir. Cövhəri ağızda əmələ gələn iylərin ara-
dan  qaldırılmasında  işlədilir.  Göstərdiklərimizdən  başqa,  cöv-
hərindən hemoroid, kəskin başağrıları zamanı, təzə yarpaqlarını 
ağrıyan  nahiyəyə  düzməklə,  ürəkbulanma,  qusma,  raxit, 
xənazir,  sarılıq  və  s.  xəstəliklərin  müalicəsində  istifadə  edilir. 
Yarpağından  hazırlanan  cövhərindən  və  çaylardan  mədə  tur-
ş
uluğunun  artırılmasında,  öd  kisəsi  ağrılarının  qarşısının  alın-
masında  işlədilir.  Efir  yağından  dezinfeksiyaedici,  təravət-
ləndirici, müalicəvi çay, ətirli su, şirə və s. hazırlanır. 
Özünəməxsus  ətri  və  təravəti  ilə  məşhur  sayılan  istiot 
yarpızının  yağından  qənnadı  sənayesində,  ətriyyat,  kosmeti-
kada, diş pastalarının və eləcə də müxtəlif növ ətirli sabunların 
hazırlanmasında geniş istifadə edilir. 
stiot  yarpızı  qiymətli  ədviyyə  kimi  kulinariyada  xüsusi 
yer tutur. Belə ki, ondan ət, balıq və tərəvəzlərdən hazırlanmış 
müxtəlif  xörəklərin  tərkibinə  qatqı  kimi  əlavə  olunur.  stiot 
yarpızının  təzə  yarpaqlarından  və  eləcə  də  qurudularaq  toz 
halına salınmış hissəsindən ədviyyə kimi bir çox məhsulların – 
pendir, salat, şorba, ət, balıq, tərəvəz və s. tərkibinə qatqı kimi 
ə
lavə edirlər. 
Zəfəran – Шафран – Crocus sativus L. Zəfəran Süsən 
(Jridaceae)  fəsiləsindən  olub,  Krokus  (Crocus)  cinsinə 
mənsubdur.  Yer  kürəsində  zəfəran  bitkisinin  müxtəlif  növləri 
yayılmışdır. Lakin bu növlərin hamısı  yabanı halda bitir. Bun-
lardan  yalnız  bir  növ  (Crocus  sativus  L.)  mədəni  halda 
becərilərək zəfəran məhsulu verir. 
Zəfəran  bitkisinin  vətəni  Kiçik  Asiyadır.  Hal-hazırda 
zəfəran  Asiya  ölkələrində  –  ran,  Əfqanıstan  və  Hindistanda, 
Avropa  ölkələrində  –  Avstriya,  Fransa,  spaniya  və  başqa 
 
408
ölkələrdə  becərilir.  Ölkəmizdə  zəfəranın  becərildiyi  yeganə 
təsərrüfat Abşeron yarımadasındakı Bilgəh zəfəran sovxozudur. 
Zəfəran  oktyabrın  ikinci  yarısında  çiçəkləməyə  başlayır 
və  bu,  noyabrın  birinci  yarısına  kimi  davam  edir.  Açılmış 
çiçəklər  ikinci  gün  solur.  Ona  görə  də  zəfəran  çiçəkləri,  onun 
bütün  çiçəkləmə  dövründə,  hər  gün  səhər  saat  10-a  kimi 
toplanmalıdır.  Hər  bir  soğanaq  iri-xırdalığından  və  qidalanma 
dərəcəsindən  asılı  olaraq  1-6  çiçək  verir.  Çiçəklər  əzilməsin 
deyə səbətlərə yığılır və xüsusi binalarda təmizlənir. Bu zaman 
ümumi  çiçəkdən  əsas  məhsul  olan  üçhaçalı  dişicik  ağızcıqları 
ehmalca qoparılıb ayrılır. 1 kq zəfəran teli əldə etmək üçün 60-
90  min  gül  toplamaq  lazım  gəlir.  Yığılmış  güllərdən  ayrılan 
tellərin miqdarı çiçəyin 8-10%-ni təşkil edir. 
Zəfəran  tellərinin  tərkibində  84-85%  nəmlik  olur.  Ona 
görə də təmizlənmiş tellər həmin gün mütləq qurudulmalıdır. 
Bu  məqsədlə  təmizlənmiş  zəfəran  telləri  nazik  metal 
təbəqələrə  yığılır  və  xüsusi  quruducu  sobalarda  45-50
0
C-də 
buğda qurudulur. Quruma dövründə məhsulu 2-3 dəfə ehmalca 
qarışdırmaq lazımdır. Bu qayda ilə qurutmaq standartın tələbini 
tamamilə ödəyir. Tibdə işlədiləcək zəfəran günəş istiliyi altında 
qurudulur.  Texnoloji  əməliyyata  düzgün  əməl  etdikdə  nəmliyi 
83,6% olan 1 kq yaş teldən 183 q quru zəfəran teli alınır. 
Prof.  N.Satinoverin  (1964)  verdiyi  məlumata  görə 
zəfəran  tellərinin  tərkibində  9,17%  su,  0,4-1,3%  efir  yağı,  7-
14%  azotlu  maddələr,  43-44%  azotsuz  ekstraktlı  maddələr,  4-
14%  yağ,  5%  pentozanlar,  6%  pektin,  4-6%  sellüloza,  4-8% 
mineral maddələr (kül) vardır. 
Zəfəranın  efir  yağını  qaz-maye  xromatoqrafiyası  üsulu 
ilə  öyrənərək  müəyyən  etmişik  ki,  zəfəranın  efir  yağında  34 
müxtəlif komponent vardır. Elmə məlum olan 3 komponentdən 
ə
lavə  24  maddə  tapılmış  və  onların  kimyəvi  tərkibi  müəyyən 
edilmişdir.  Efir  yağının  ümumi  miqdarı  0,8%  olmuşdur.  Efir 
yağının  əsas  komponentlərindən  safranal  (C
10
H
14
O)  –  40%, 
nitropinenol 
– 26,5%, nonil spirti – 5,5% təşkil edir. Bunlardan 

---