Microsoft Word Yeyil-n-bitkil-rin-m-alic-vi-xass-l-ri doc

 
397
ölkələrdə  rozmarin  ən  fəal  dərman  bitkisi  kimi  qalır.  Yarpaq-
larından  alınan  tinkturadan  qadın  xəstəliklərində,  xüsusən 
aybaşı  dövrünün  pozulmasında,  əsəb  pozuntularında,  klimak-
terik  müddətdə,  sinir  sistemi  pozuntusunda,  gücdən  düşdükdə, 
başgicəllənməsi  və  yaddaşın  zəifləməsində  tətbiq  olunur. 
Rozmarin tinkturası həm də ödqovucu təsirə də malikdir. Xalq 
təbabətində  yarpaqlarından  alınan  tinktura  astma,  yuxarı  tə-
nəffüs  yollarının xəstəliklərində, mədənin xroniki katarında və 
meteorizmdə  işlədilir.  Rozmarin  tinkturasından  ovuşdurmaq 
məqsədilə  məlhəm  və  kompres  şəklində  podaqraya,  nefritə, 
ə
səb  gərginliyinə,  çibana  və  gecsağalan  yaralara  qarşı  istifadə 
olunur.  Udlaq  və  qırtlağın  iltihabi  xəstəliklərində  rozmarin 
tinkturası ilə boğazı qarqara edirlər. Bir qayda olaraq, tinkturanı 
2 çay qaşığı xırdalanmış yarpaqlardan 1 stəkan qaynayan suda 
hazırlayırlar.  Gündəlik  doza  3-4  dəfəyə  içmək  şərtilə  1 
stəkandır. 
Sarıkök  –  Куркума  –  Curcuma  Longa  L.  Zəncəfil-
çiçəklilər  (Zingiberaceae)  fəsiləsinə  aid  olan  çoxillik  bitkinin 
kökündən  ibarətdir.  Vətəni  Hind-Çindir.  Hindistanda,  Kombo-
cada,  Seylonda,  ndoneziyada,  Filippində,  Madaqaskarda 
becərilir. Bir ədviyyə kimi 2,5 min ildir ki, məlumdur, əvvəllər 
yalnız Hind-Çində və Hindistanda işlədilirdi. I əsrin axırlarında 
Yunanıstana  gətirilmişdir.  Yunanlar  onu  sarı  zəncəfil  adlan-
dırırdılar. 
Sarıkökü  hazırlamaq  üçün  təzə  yığılmış  yumru  kökləri 
xüsusi  boya  maddələri  ilə  bişirib,  sonra  qurudur  və  qabıqdan 
təmizləyirlər.  Bundan  sonra  o,  özünəməxsus  narıncı  rəng  alır. 
Ə
dviyyə  kimi  uzun  yan  kökləri  işlədilir.  Sarıkök  çox  bərkdir, 
kəsik  hissədə  parıldayır,  suda  batır.  Zəif  yandırıcı  və  acı  dada 
malikdir.  Iyi  isə  bəzən  çox  zəif  hiss  olunur,  lakin  zərif  və 
xoşagələndir.  Sarıkökü,  bir  qayda  olaraq,  üyüdülmüş  halda 
buraxırlar.  Sarıkökün  40  növü  məlumdur,  lakin  bunlardan  4-ü 
daha əhəmiyyətlidir. 
1.
  Uzun sarıkök Curcuma Longa L; 
 
398
2.
  Ətirli sarıkök Curcuma Aromatica; 
3.
  Sedoariya sarıkökü Curcuma Zedoria; 
4.
  Dairəvi sarıkök Curcuma Leucorrhiral. 
Geniş miqyasda aşpazlıqda və qənnadı sənayesində ətirli 
və boya maddəsi kimi işlədilir. Pendir və yağın rənglənməsində 
də  işlədilir.  Sedoariya  sarıkökündən  likör-araq  istehsalında  və 
tibbdə istifadə edilir.  
Xarici  ölkələrdə  100-dən  çox  ətirli-ədviyyəli  bitkilərdən 
ə
dviyyə kimi istifadə olunur, lakin biz xaricdən  10-12 çeşiddə 
ə
dviyyə  alırıq.  Əksər  ədviyyələr  çox  baha  başa  gəldiyindən 
onların  əvəzedicilərinin  hazırlanması  qarşıda  duran  vacib 
məsələlərdəndir. 
Sarıkökün  müalicəvi  xassələri.  Tərkibində  nişasta, 
1,5%-ə  qədər  efir  yağı,  kurkumin  adlı  boya  maddəsi,  alka-
loidlər,  qatran,  müxtəlif  mineral  duzlar  vardır.  Qədim  zaman-
lardan  hazırki  dövrə  kimi  müxtəlif  ölkələrdə  sarıkökdən  dər-
man, ədviyyat, boyaq, efir yağlı bitki kimi istifadə edilir. 
Sarıkökün qurudulmuş kökümsovları üyüdülüb toz halına 
salınır,  ət,  balıq,  plov,  xəmir  və  s.  xörəklərə  qatqı  kimi  əlavə 
edilir.  Sarıkök  cövhəri  qoğal,  fəsəli,  kökə  və  s.  unlu  şirniyyat 
istehsalında  işlədilir.  Hindistanda  sarıkök  «karri»  və  «bengal» 
ə
dviyyə qarışıqlarının tərkibinə daxil edilir. 
Xalq  təbabətində  sarıkökdən  qankəsici,  sakitləşdirici, 
maddələr  mübadiləsini  tənzimləyən,  yorğunluğu  aradan  qal-
dıran, ödqovucu və s. xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunur. 
Hal-hazırda  dünyanın  20-dən  çox  ölkələrində  sarıkökdən 
müxtəlif təyinatlı preparatlar hazırlanır. 
Səhləb  –  Ятрышник  –  Orchis  mascula  L.  Səhləb 
(Orchidaceae)  fəsiləsindən  çoxillik  bitkidir.  Azərbaycanda 
səhləb bitkisinin 21 növünə rast gəlinir. Bu bitkinin nəzəri cəlb 
edən müxtəlif rəngli  gözəl çiçəkləri xüsusi çiçək oxu üzərində 
toplanmışdır. Ensiz lansetşəkilli iri yaşıl yarpaqları çiçək oxunu 
iki  tərəfdən  əhatə  etmişdir.  Ikiyarpaqlı  ağ  səhləb  çiçəklərinin 
xoşagələn ətri vardır. 

---

 
399
Səhləb  bitkisinin,  adətən  iki  yeraltı  kök  yumrusu  vardır. 
Bunlardan biri cavan və şirəli, digəri isə şirəsiz və qidasız olur. 
Tibbi  məqsəd  üçün  səhləbin  cavan  yeraltı  kök  yumrularından 
istifadə  edilir.  Meşəlik  rayonlarında,  xüsusən  Zaqafqaziyanın 
meşə  zonalarında  bu  bitki  daha  geniş  yayılmışdır.  Azərbay-
canın dağlarında, xüsusən Böyük Qafqazda bitir. 
Azərbaycanda  səhləb  bitkisinin  iyirmiyə  qədər  müxtəlif 
növü  vardır.  Dərman  məqsədilə  səhləbin  yeraltı  kök  yumru-
larını bitki çiçək açan vaxt toplayır, əvvəlcə soyuq su ilə təmiz 
yuyur, sonra ipə düzür, qaynar suyun içərisində 5-10 dəq. Sax-
layırlar (qaynar suda saxlamaqda məqsəd cücərmənin qarşısını 
almaqdır).  Sonra  onu  günəş  altında  qurudurlar.  Bu  qayda  ilə 
qurudulmuş  səhləbi  xüsusi  torbalara  doldurub  satışa  gön-
dərirlər. 
Səhləb  son  dərəcə  faydalı,  zəngin  qidalı  bitkidir.  Onun 
tərkibində  50%-ə  qədər  selik  maddəsi,  27%-ə  qədər  nişasta, 
13%-ə  qədər  dekstrin,  11%-ə  qədər  şəkər,  5%  zülali  maddə, 
mineral duzlar, az miqdarda qatran və alkaloidlər vardır.  
 Səhləbin  müalicəvi  xassələri.  Səhləbdən  xalq  təbabə-
tində soyuqdəymələrdən baş verən tənəffüs yolunun iltihabında 
sinəyumşaldıcı, eləcə də xroniki mədə-bağırsaq xəstəliklərində 
yarasağaldıcı,  malyariyada  isə  ürək  yanğısını  azaldıcı  vasitə 
kimi çox qədim vaxtdan bəri istifadə olunur. Elmi təbabətdə isə 
səhləb  dəmləmə  və  bişirmə  halında  xroniki  mədə  xəstəlik-
lərində,  mədənin  selikli  qişasını  yumşaldıcı,  eləcə  də  mədə 
xorasında  yarasağaldıcı  dərman  kimi  işlədilir.  Azərbaycanın 
dağ-meşə  rayonlarında,  çəmənliklərində  müxtəlif  növ  səhləb 
bitkiləri çoxdur. Onlar öz gözəl yaraşıqlı ətirli çiçəkləri ilə res-
publikamızın  subalt  çəmənliklərinin,  dağ  ətəklərinin  yara-
ş
ığıdır. 
Tibdə  səhləbdən  alınan  dərmanlar  tənəffüs  yollarının 
xəstəliklərində, zəhərlənmədə, bağırsaq xəstəliklərində işlədilir. 
Bəzən  qida  maddəsi  kimi  də  qəbul  olunur.  Azərbaycanda, 
 
400
ümumiyyətlə,  şərqdə  bu  bitkidən  susuzluğu  aradan  qaldırmaq 
məqsədilə sərinləşdirici içkilər hazırlanır. 
Səhləb  içkisi.  Səhləb  başqa  Azərbaycan  şərbətlərindən 
fərqli olaraq, çay kimi isti halda içilir. Hazırlamaq üçün səhləb 
bitkisinin köklərini yığıb qurudurlar. Qurudulmuş səhləb kökü-
nü həvənglə döyür və 1 litr suya 15-20 q əlavə edib qaynadırlar. 
Alınmış  məhlulu  süzür  və  4-5  litr  qaynar  südün  içərisinə 
qaynaya-qaynaya  tökürlər.  Şirin  olmaq  üçün  bir  qədər  şəkər 
ə
lavə  edilir.  Səhləb  isti  halda  içildiyi  üçün  onu  xüsusi  samo-
varlara tökürlər. Soyuyanda qatılaşdığından içməli olmur. Ona 
görə  də  içilib  qurtarana  qədər  isti  halda  saxlamaq  məsləhət 
görülür.  Səhləbi,  bir  qayda  olaraq,  səhər  yeməyi  vaxtı  içirlər. 
Bu  içkidən  xalq  təbabətində  soyuqdəymənin,  sinə  və  boğaz 
ağrısının,  öskürəyin  profilaktikasında  ən  yaxşı  vasitə  kimi 
istifadə edirlər. 
Sumaq  –  Сумах  –  Rhus  coriaria  L.  Sumaq  (Anacar-
diaceae)  fəsiləsinin  sumaq  cinsinə  aid  2-3  m  hündürlükdə 
qollu-budaqlı gövdəyə malik kol bitkisidir. 250-ə qədər kol və 
ağac  növləri  məlumdur.  Uzunsov,  yumurtavarı  və  ya  lanset 
formalı yaşıl yarpaqları və xırda yaşıltəhər göy rəngli çiçəkləri 
vardır.  Bitkinin  meyvələri  nəzəri  cəlb  edən  tünd  qırmızı  və 
girdədir.  Meyvələrinin  dadı  büzüşdürücü  və  turşdur.  Sumağın 
turş dadı onun tərkibindəki şərab və alma turşusundan irəli gə-
lir. Kulinariyada istifadə olunan tozvarı sumax çox da iri olma-
yan  sumax  kolunun  meyvələrinin  qurudulub  toz  halına 
salınmasından əldə edilir. Onun meyvələri çox turş olduğundan 
bəzən  sirkə  ağacı  adlanır.  Sumaq  bitkisinin  yarpaqlarında  13-
25%-ə  qədər  aşı  maddəsi  –  ramnozidmiristin  flavanoidləri 
vardır. 
Sumağın yarpaqlarını çiçək açan vaxtda, meyvələrini isə 
tam  yetişdikdə  toplayırlar.  Hazırda  sumaq  yarpaqlarından  bir 
sıra  aşı  maddəli  preparatlar  alınır.  Sumağın  tərkibində  tanin 
turşusundan başqa alma və şərab turşuları, C vitamini vardır. 

---