Mifologiya və folklor: NƏZƏRİ-metodoloji kontekst
Yüklə 1,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
117 strukturun aşkarlanmasına müncər olunur. N.S.Avtonomova yazır: «Strukturalizm XX əsr sosiohumanitar elmində bir sıra istiqamətlərin ümumi adıdır. Həmin istiqamətlər strukturun aşkarlanması ilə bağlıdır. Struktur isə tamın müxtəlif cür təşəkkül və dəyişmələri zamanı öz sabitliyini saxlayan elementləri arasında münasibətlərin cəmidir. Strukturun aşkarlanması mədəniyyətin müxtəlif sahələrində həyata keçirilir: dildə və mədəniyyətdə, sosial qurumlar və ideyalar tarixində, incəsənətdə və mədəniyyətin kütləvi təzahürlərində» 161 . Ümumiyyətlə, «struktur» çox mürəkkəb anlayışdır və ona baxışlar da müxtəlif nəzəriyyə və cərəyanlarda, metodoloji ya- naşmalarda müxtəlifdir. Məsələn, V.K.Potyomkin və A.L.Simanov «struktur» anlayışını «sistem» və «məkan» anlayışları ilə münasibətdə səciyyələndirərək yazırlar: «Məlum olduğu kimi, struktur sistem elementlərinin mövcudluq üsulunu, qanununu ifadə edir. Sistemin strukturunu dərk etmək sistemin aşkarlanmış elementlərini bir sıra qanunauyğun əlaqələrlə bağlamaq, bu elementlər arasında mövcud olan münasibətlər toplusunu açıqlamaq deməkdir. Obyektin istənilən strukturu... məkani struktura malikdir və onun sərhədləri var. Həmin sərhədlərin dəyişməsi öz növbəsində obyektin özünün dəyişməsinə səbəb olur. Daha dəqiq desək, struktur, müəyyən mənada, özünü məkan kimi təzahür etdirir» 162 . Azərbaycan kristalloqrafı X.Məmmədov və onun həmfikirləri (bundan sonra: X.Məmmədovgil – S.R.) yazırlar: «Quruluş» (struktur) – indi təbiət, insan, sənət, elm haqqında ümumiləşmiş söhbətlərdə ən çox işlədilən atomar anlayışdır – sözləşmiş düşüncə atomudur. Düşüncəyə ölçüsüz bir aydınlıq 161 Аvtоnоmоvа N.S. Strukturаlizm // «Internet və intellekt» struktur- semiоtik аrаşdırmаlаr bülleteni. Sаyı-1. Bаkı: Sədа, 2001, s. 30 162 Потемкин В.К., Симанов А.Л. Пространство в структуре мира. Новосибирск: Наука, 1990, с. 138 118 gətirən, gərəkliliyi yenidən başa düşülmüş bu anlayışın iki min ildən artıq yaşı var» 163 . X.Məmmədovgil «struktur» anlayışını qurulma kombinasiyası kimi izah edirlər: «Quruluş dedikdə biz indi də nəyinsə nələrdənsə necə qurulduğunu başa düşürük. Riyaziyyatda mürəkkəb həqiqətlər aksiomatik həqiqətlərdən qurulur...»; «Tərkibin eyni, quruluşların müxtəlifliyinə aid təbiətdən, ictimai aləmdən, texnikadan saysız- hesabsız misallar gətirmək olar. Buradan çox aydın görünməlidir ki, təbiətdəki elementlərin sayının onlardan düzələn mürəkkəbliklərin sayına nisbətən çox-çox az olması tərkibdən başqa, bir də quruluşun hesabınadır»; «Quruluş hadisələrə aid olanda çox vaxt qanuna- uyğunluq anlayışı ilə əvəz olunur. Beləliklə, «quruluş təbiətin müxtəliflik yaratmaq yoludur» desək daha doğru olar» 164 . Göründüyü kimi, X.Məmmədovgil «strukturun» sonuncu tərifində onu fəlsəfi baxımdan səciyyələndirmişlər. Əlbəttə, bu fəlsəfi yanaşma «struktura» strukturalizmin yanaşması ilə birbaşa (hərfən) üst-üstə düşmür. Lakin çağdaş Azərbaycan sinergetik fikrinin X.Məmmədov fenomeninə yanaşması strukturalizmdəki və X.Məmmədovgildəki «struktur» anlayışını həm klassik rasionallıq kontekstində birləşdirməyə, həm də sonuncunun yanaşmasının qeyri-xətti, qeyri-müəyyən, qeyri-səlis müstəviləri birləşdirən postqeyri-klassik rasionallıq kontekstində də mənalandığını görməyə imkan verir. Lütfi Zadənin qeyri-səlis məntiqi ilə sinergetik məntiqi eyni koqnitiv müstəvidə birləşdirmək istiqamətində ciddi axtarışlar aparan Azərbaycan alimi F.Qurbanov yazır ki, X.Məmmədov müxtəlifliyin bütövü yaratmasının sinergetik aspektlərini 163 Məmmədоv X.S., Əmirаslаnоv I.R., Nəcəfоv H.N., Mürsəliyev А.А. Nаxışlаrın yаddаşı. Bаkı: Аzərbаycаn Dövlət Nəşriyyаtı, 1981, s. 7 164 Məmmədоv X.S., Əmirаslаnоv I.R., Nəcəfоv H.N., Mürsəliyev А.А. Göst. əsər, s. 8, 9 119 də dərk edibmiş. O, «quruluş təbiətin müxtəliflik yaratmaq yoludur» 165 fikrini söyləyir və bu «yol»un elmi özəlliklərini göstərir» 166 . «Biz deyə bilərik ki, amöbün özünütəşkilatlandırması universal mexanizmə əsaslanır. Yəni bu, ümumiyyətlə, həyatda yaranış mexanizmidir. Onda belə çıxır ki, bizim əcdadlarımız xalçalarda yaranış mexanizmlərini əks etdiriblər? Onlar bunu haradan biliblər? Və bu hal Azərbaycan mədəniyyətinin kodlarının hələ tam açılmadığını ifadə etmirmi? Dünya elminin indi gəldiyi nəticələri bizim xalqın əlləri xalçalarda «yazırmış»! Və Azərbaycan elmi təfəkkürü bu oxşarlıqları XX əsrin 80-ci illərində tuta bilmişdi. Xudu Məmmədov «sinergetika» terminini işlətməsə də, təfəkkür tərzi, sualların qoyuluşu və problemlərin (daha doğrusu oxşarlıq- ların) izahında sinergetik yanaşmaya çox yaxın mövqeyə gəlib çıxmışdı. Əgər o, bu fikirlərini ayrıca bir sistem olaraq tam nəzəri hala salıb, təqdim etsəydi, Azərbaycanda sinergetikAnın variantlarından birinin yaradıldığının şahidi olardıq (ad başqa ola bilərdi)» 167 . Strukturun X.Məmmədov şərhi ilə klassik strukturalizmdəki şərhinin daha bir kəsişmə nöqtəsi K.Levi-Strosun bir «kristalloqrafik metaforasında» da aşkarlanır. Sonuncu yazır: «Bir riskli müqayisəni özümüzə rəva bilib, deyə bilərik ki, mif nə isə bir dil hadisəsidir. O, nitqdə kristalların fiziki hadisələrdə tutduğu yeri tutur» 168 . 165 Məmədоv X.S., Əmirаslаnоv I.R., Nəcəfоv H.N., Mürsəliyev А.А. Göst. əsər, s. 9 166 Qurbаnоv F. Sinergetikа: xаоsun аstаnаsındа. Bаkı: «Bаkı Universiteti» nəşriyyаtı, 2004, s. 9 167 Qurbаnоv F. Göst. əsəri, s. 7-8 168 Леви-Строс К. Структурная антропология. Москва: Глав. Ред. Вост. Лит., 1985, с. 206 Yüklə 1,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|