Ministrligi

To’rtinshiden, 

du’nya  ju’zlik  Deklaratsiya  insan  huqıqları  tarawında 

birlestiriw  tiykarların  ornattı.  Deklaratsiyanın’  alg’I  so’zinde:  «...usı  huqıq  ha’me 

rkinliklerdin’  xarakterin  ulıwma  tu’siniwusı  ma’jbu’riyatlardın’  tolıq  orınlanıwı 

ushın  u’lken  a’hmiyetke  iye»  -  dep  ko’rsetilip,  yag’nıy  jer  sharının’  tu’rli 

tochkalarındag’I  tu’rli  siyasiy  dizimge  iye  ma’mleketlerde  insan  huqıqları  bir 

tu’rde  orınlanatug’ın  bolıp  qarar  qılındı.  Basqasha  qılıp  aytqanda,  du’nya  ju’zlik 

Deklaratsiya insan huqıqları tarawında standartlastırıwdı baslap berdi. 

Biraq,  bul  ma’niste  ol  birinshi  orında  boldı.  Belgilengen  insan  huqıqları 

dizimin 

rawajlandırıw,  anıqlastırıw  ha’m  toltırıwdın’  za’ru’rligi  ja’ne 

a’hmiyetliligi ma’selesi ju’zege shıqtı. Na’tiyjede İnsan huqıqları boyınsha du’nya 

ju’zlik  deklaratsiyadag’ı  qadeler  insan  huqıqlarına  tiyisli  ko’plegen  kelisimlerde 

ken’eyttirildi ja’ne anıqlastırıldı.  

Dekloratsiyanın’  ekinshi  statyasında  bılay  delingen:Ha’r  bir  insan  rasası, 

denesinin’  ren’i,  jınısı,  tili,  dini,  siyasiy  ha’m  basqa  isenimlerinen,  milliy  yaki 

---

28 

 

sotsiallıq  kelip  shıg’ıwı,  mal-mu’lki,  qatlamı  yaki  basqa  halatına  qaramastan  usı 

Deklaratsiyada ja’riyalang’an barlıq huqıq ha’m erkinlikke iye bolıwı tiyis.  

Bunnan  tısqarı,  insan  tiyisli  bolg’an  ma’mleket  yamasa  aymaqtın’  siyasiy, 

huqıqıy yaki xalıqaralıq statusınan, usı aymaq g’a’rezsiz be, qa’wenderli me, o’zin-

o’zi  basqara  ma  yamasa  basqasha  ta’rizde  shekleniwshilikke  qaramastan,  qanday 

da bir ayırmashılıq bolmawı kerek

3

.  

Ha’r  bir  ma’mlekettin’  milliy  shegaraları  aymag’ında  ko’pshilik  xalıqtan 

ajıralıp turıwshı etnikalıq, tili yamasa diniy qa’siyetlerge shaxslar toparları jasaydı. 

Ha’r bir topardın’ o’zine ta’nligin saqlap qalıw ha’m barlıq az sanlı xalıq arısında, 

sonday aq, az sanlı ja’ne ko’p sanlı xalıq ortasında buzılmas qatnasıqlardı qollap-

quwatlaw  etnikalıq  ha’m  ma’deniy  ha’r  qıylılıqtı  rawajlandırıwda  ju’da’ 

a’hmiyetli, sol sebepli ma’mleketler ten’lik, kemsitpeslik ja’ne siyasiy g’a’rezsizlik 

sıyaqlı  joqarı  toparları  xuqıqların  xu’rmet  qılıw,  qorg’aw  menen  jayg’astırıwg’a 

umtıladı. 

Deklaratsiyada  ja’riya  etilgen,  jınısı,  rasası,  tili,  dini,  siyasiy  yaki  basqa 

qarasları,  milliy  yaki  sotsial  kelip  shıg’ıwı,  mu’lkiy  qatlamı  yamasa  basqa  ha’r 

qanday  paqlarg’a  qaramastan,  barlıq  huqıqlar  ja’ne  erkinliklerge  iye  bolıw 

imkaniyatı az sanlı toparlar mashqalasına qızıg’ıwshılıq keltirip shıg’aradı.  

Usı ku’nge shekem az sanlı milletler huqıqıy statusın tiykarg’ı o’lshemlerin 

belgilep beriwshi bir qatar xalıqaralıq huqıqıy hu’jjetler qabıl etilgen bolıp, olardı 

ishki  nızamshılıqtı  rawajlandırıwda  tiykar  sıpatında  qollanıw  tiyis.  Ulıwma 

jantasıwlar,  gu’mansız,  u’lken  a’hmiyetke  iye,  biraq  olar  belgili  mashqalalardı 

sheshiw  imkaniyatın  bermeydi,  sol  sebepli  ha’zirge  shekem  ayırım  ma’mleketler 

nızamshılıg’ı, anıg’ırag’ı nızamda qollanıw a’meliyatı tiykarg’ı rol oynamaqta. En’ 

jaqsı yuridikalıq qurallarda, eger olardı engiziw qıyın bolsa, onda na’tiyjesiz. 

Uzaq tariyxqa qaramastan insan ha’m puqaranın’ ulıwma halda huqıq ja’ne 

erkinlikler  ten’ligin  zamanago’y  xalıqaralıq-huqıqıy  muwapıqlastırıw  tiykarları 

BMSh  nın’  Ustavında  belgilep  qoyılg’an,  dep  esaplanadı,  biraq  az  sanlı 

milletlerdin’  ayırım  huqıqları  onda  ko’rsetip  o’tilmegen.  Universal  xalıqaralıq 

                                                 

3

Инсан ҳуқықлары дүнья жүзлик деклорация Т.1996. 2статья 

---

29 

 

hu’jjetlerge,  sonday-aq,  insan  huqıqları  boyınsha  du’nyaju’zlik  deklaratsiyası, 

1966  jılg’ı  Ekonomikalıq,  sotsial  ha’m  ma’deniy  huqıqlar  boyınsha  xalıqaralıq 

pakt,  1966  jılg’ı  Puqaralıq  ha’m  siyasiy  huqıqlar  haqqındag’ı  xalıqaralıq 

Pakt(onın’ qabıl etiliwi menen ma’mlekettin’ az sanlı milletler huqıqların qorg’aw 

ma’jbu’riyatına  aktsent  berildi)  kiredi.  Az  sanlı  milletler  huqıqıy  jag’dayında 

to’mendegi hu’jjetler a’hmiyetli orındı tutadı: Bilimlendiriw tarawında kemsitiwge 

qarsı  gu’res  konventsiyası  (1960j),  Rasalıq  kemsitiwdin’  ha’r  qıylı  ko’rinislerin 

saplastırıw  haqqındag’ı  xalıqaralıq  konventsiya  (1965  j.),  Rasa  ha’m  rasalıq  

ırımshılıq haqqındag’ı deklaratsiya (1978 j.), Sabırsızlıq ha’m din yamasa isenim 

tiykarındag’ı kemsitiwdin’ barlıq ko’rinislerin saplastırıw haqqındag’ı deklaratsiya 

(1981  j.),  Rawajlanıw  huqıqı  haqqındag’ı  deklaratsiya  (1986  j.),  Bala  huqıqları 

haqqındag’ı  konventsiya  (1989  j.),  Az  sanlı  milliy  etnikalıq  diniy  ha’m  tili  az 

toparlarg’a  tiyisli  shaxslar  huqıqları  haqqındag’ı  deklaartsiya  (1992  j.),  Vena 

deklaratsiyası  ha’m  ha’reket  Da’stu’ri  (1993  j),  Regionallıq  a’hmiyetke  iye 

xalıqaralıq  huqıqıy  hu’jjetlerden  evropa  insan  huqıqları  tiykarg’ı  erkinliklerin 

qorg’aw  Konventsiyası  (1950  j),  Evropada  qa’wipsizlik  ha’m  sheriklik  boyınsha 

ken’estin’  juwmaqlawshı  hu’jjeti  (1975  j.),  EQShK  ke  ag’za  ma’mleketler 

wa’killerinin’  1986  jılg’ı  Vena  ushrasıwının’  juwmaqlawshı  hu’jjeti  (1989  j.), 

EQShK  insanıy  kriteriyalar  konventsiyasının’  Kopengagen  ken’esi  hu’jjeti  (1990 

j.),  jan’a  Evropa  ushın  Parij  Xartiyası  (1990  j.),  Regional  tiller  yamasa  az  sanlı 

xalıqlar  tilleri  Evropa  Xartiyası  (1992  j.),  Az  sanlı  milletlerden  qorg’awdın’ 

baslang’ısh  Konventsiyası  (1995  j.),  İnsan  ha’m  xalıqlar  huqıqları  haqqında 

Amerika  Konventsiyası  (1969  j.),  İnsan  ha’m  xalıqlar  huqıqları  Afrika  xartiyası 

(1981 j.), G’a’rezsiz Ma’mleketler Doslıq Awqamı (G’MDA) insan huqıqları ha’m 

erkinlikleri (1995 j.)g’a itibar qaratıwı tiyis. 

 Joqarıda  keltirilgenler  az  sanlı  milletlerdin’  huqıq  ha’m  erkinliklerinin’ 

ko’rsetilgen  xalıqaralıq-huqıqıy  institutlarınan  derek  beredi.  Qabıl  etilgen 

xalıqaralıq hu’jjetler az sanlı milletlerdin’ huqıqları qorg’alıwının’ bekkem tiykarın 

payda etedi ja’ne olardı buzg’an ma’mleketler, ma’mleket organları, ma’mleketlik 

sho’lkemler ha’m shaxslardı xalıqaralıq nızamlardan sırtta qılıp qoyadı. 

---

30 

 

1990 jılda EQShK nin’ konferentsiyası ta’repinen qabıl etilgen jan’a Evropa 

ushın  Parij  Xartiyası  az  sanlı  milletler  huqıqların  keleshektegi  segiz  atrıqmashlıq 

qatarına  qostı.  Az  sanlı  milletlerdin’  huqıqıy  qorg’alıwı  ha’m  olardın’  tınısh 

jasawın  ta’miyinlew  du’nya  ja’miyetinin’  en’  a’hmiyetli  mashqalasına  aylandı, 

onın’ sheshiliwine tek g’ana ayırım bir ma’mleketlik siyasiy jag’dayı g’ana emes, 

ba’lki zamanago’y du’nya tariyxı rawajlanıwının’ barısı menen baylanısqan.  

Az  sanlı  milletlerge  ko’pshilikti  qurawshı  shaxslardag’ıday  da’rejede 

huqıqlardın’  beriliwi,  za’ru’rli  sha’rt  bolsada,  olardın’  huqıqıy  jag’dayın  a’melde 

ten’  bolıwın  ta’miyinlemeydi.  Zamanago’y  du’nyada  az  sanlı  milletlerdin’ 

xuqıqların  ta’miyinlew    ha’m  qorg’awdın’  tu’rli  metodları qollanıladı:  Bul olardı 

global  yamasa  regional  xarakterdegi  xalıqaralıq-huqıqıy  muwapıqlastırıwda, 

ma’mleket ishinde basqarıwda, sonday-aq, ma’mleketlerdin’ bir bo’leginde yamasa 

jergilikli basqarıwda bolıwı mu’mkin.  

Usı  metodlardın’  ha’r  biri  o’z  ta’repdarları  ja’ne  qarsılaslarına  iye,  sol 

sebepli  a’debiyatlarda  xalıqaralıq  standartlardı  ornatıw  ja’ne  ha’r  bir  ma’mleketti 

olardı orınlawdı talap etiw usınısında, az sanlı milletler huqıqların muwapıqlastırıw  

olar  jasap  atırg’an  ma’lekettin’  g’ana  isi  bolıp,  tek  ma’mlekettin’  ishki  huqıqları 

tiykarında  a’melge  asırılıwı  kerek,  degen  dawanı  da  ushıratıw  mu’mkin.  Usı  eki 

pikirde jeterli tiykarlang’an, sebebi bir ta’repten ha’r bir ma’mlekettin’ o’zine ta’n 

siyasiy turmısqa iyeligi ha’mme ushın ulıwma universal qag’ıydalar dizimin islep 

shıg’ıw  imkaniyatın  bermeydi,  basqa  ta’repten  bolsa,  az  sanlı  toparlar  huqıqları 

kiredi, solay etip xalıqaralıq da’rejede qorg’alıwı tiyis. 

Az  sanlı  toparlarg’a  tiyisli  insan  huqıqlarının’  barlıq  ko’rinisleri  sha’rtli 

ra’wishte  eki  toparg’a  bo’liniwi  mu’mkin:  birinshi  toparg’a  insan  huqıqları 

qorg’alıwının’ ulıwma ta’rtibi shen’berinde qorg’alıwı mu’mkin bolg’an xuqıqlar 

kiredi,  ekinshisine  qorg’aw  ushın  ayrıqsha  kelisimler  bar  bolg’anda  g’ana 

engiziliwi  mu’mkin  bolg’an  huqıqlar  az  sanlı  toparlardın’  etnikalıq,  ma’deniy, 

diniy  o’zgerislerin  ta’miyinlewshi,  bunın’  menen  olardin’  o’zine  ta’nligin  saqlap 

qalıwshı  huqıqlar  kiredi.  Tek  g’ana  individual  ja’ne  ja’ma’a’tlıq  jantasıwlardın’ 

sintezi shen’berinde g’ana (azshılıqtı ayrıqsha topar sıpatında huqıqların qorg’aw) 

---

31 

 

xalıqtın’  o’zine  ta’n  xarakterlerge  iye  taypaların  ko’rsetiwshi  az  sanlı  toparlarg’a 

tiyisli shaxslardın’ da ulıwma bunday toparlardın’ da huqıqları na’tiyjeli engiziliwi 

mu’mkin. 

Az  sanlı  xalıqlardı  qorg’aw  mashqalasın  na’tiyjeli  sheshiw  negizinde 

qosımsha yuridikalıq kepillikler menen ta’miyinleniwshi ten’lik ha’mkemsitpeslik 

printsipleri  jatadı.  Sonı  atap  o’tiw  za’ru’r,  ha’r  qanday  ma’mlekettin’  milliy 

siyasatı  tiykarg’ı  maqseti  o’z  puqaralarının’  a’melde  ten’ligine  erisiwden  ibarat.  

Ten’ huqıqlılıqtı sotsial ten’lik penen de, belgili etnikalıq toparg’a bolg’an zorlıqtı 

qadaan  etiw  menen  de  aralastırıw  mu’mkin  emes.  Az  sanlı  milletler  statusı 

ma’nisinde ten’ huqıqlılıq – bul azshılıqtın’ turmıs sharayatın tiykarg’ı xalq turmısı 

sharayatına  jaqınlastırıw  ha’m  usı  ja’ma’a’tlerdin’  huqıqları,  erkinlikleri  ha’m 

ma’jbu’riyatların etnikalıq ko’pshilik penen tenn’lestiriw – ana tilin, da’stu’rlerin, 

dinin qollaw, milliy mekteplerin rawajlandırıw. Solay etip, haqıyqıy ten’lik az sanlı 

toparlar joq bolıp ketiwine qarsı kepilliklerdi o’z ishine alg’an arnawlı huqıqlarg’a 

iye bolg’anda g’ana erisiledi.