Ministrligi

Kemsitpew 

  siyasiy,  sotsial,  ekonomikalıq  ha’m  ma’deniy  tarawlarda 

azshılıq  huqıqların  ayak  astı  qılıwg’a  bolg’an  ha’r  qanday  urınıwdan  qorg’awdı 

o’zinde  sa’wlelendiredi.  Kemsitiwdi  qadag’alaw,  sonnan,  rasası,  tili,  dini,  milliy 

yaki sotsial kelip shıg’ıwı, tuwılıwı yaki basqa jaqları boyınsha kemsitiwdi qamtıp 

aladı  ha’m  ra’smiy  ten’lik  printsipine  tiykarlang’an:  huqıq  subekti  sıpatında  ta’n 

alıng’an insan, haqıyqıy turmısta a’melde ten’ bolmasa da,  basqa insanlar menen 

ra’smiy ten’ halatta boladi.   

Joqarıda keltirilgen printsiplerdin’ engiziliwi o’z halına az sanlı milletlerdin’ 

ma’pleri  qorg’alıwın  jeterli  da’rejede  ta’miyinlewge  jeterli  emes:  azshılıqtın’ 

ko’pshilik  ta’repinen  ta’biyiy,  dep  qabıl  qılınıwshı  statusına  erisiw  protsessi  tek 

olardın’ turmıs keshiriwin ha’m etnikalıq o’zine ta’nliginin’ rawajlanıwın, az sanlı 

milletlerdin’  turmıs  sharayatın  xalıqtın’  tiykarg’ı  milliy  toparı  turmıs  sharayatına 

jaqınlastırıwdı ta’miyinlewshi arnawlı huqıqlar beriwdi ko’zde tutatug’ın ayrıqsha 

kepillikler engizilgende g’ana baslanıwı mu’mkin. 

---

32 

 

Atap o’tiw tiyis, arnawlı huqıqlar, yag’nıy ayrıqsha ra’smiy kategoriyalarg’a 

tiyisli  shaxslar  paydalanatug’ın  huqıqlar    tu’sinigi,  insan  huqıqlarının’ 

sho’lkemlestiriw kategoriyası sıpatında, zamanago’y yuridikalıq a’debiyatta jeterli 

ken’  tarqalg’an.  Arnawlı  huqıqlarg’a  abzallıq  beriwshi,  bul  ja’miyetler  ha’m 

olarg’a  tiyisli  shaxslar  ushın  basqa  xalıqqa  qaraanda  jen’il  sharayat  jaratıwshı 

huqıqlar  dep  emes,  azshılıqtı  olardın’  o’zine  ta’nligi  ha’m  da’stu’rlerin  saqlap 

qalıw  ushın  za’rur  kurallar  menen  ta’miyinlew  talabı,  o’zlerine  ta’n  qa’siyetlerdi 

saqlap qalıw ushın ayrıqsha statusqa mu’ta’j dominant emes (jetekshi bolmag’an) 

toparlardı  qorg’aw, ta’lim dominant emes toparlardın’ ana tilinde alıp barılıwshı 

mektepler  sıyaqlı  ayrıqsha  sotsial  da’stu’rlerdi  o’z  ishine  alıwshı  unamlı  is  dep 

qaraw kerek.  

Az  sanlı  milletlerdin’  xalıqaralıq  sha’rtnamalarda  ko’zde  tutılg’an  arnawlı 

huqıqları bir qansha ken’ ha’m ha’r tu’rli, sol sebepli a’debiyatta olardı individual 

ha’m  ja’ma’a’tlik  huqıqlarg’a  bo’liwge  urınıwlar  baqlanadı.  “Ja’ma’a’tlik 

huqıqlar”  tu’siniginin’  ta’riypi  jeterli  bir  ma’niste  bolmay,  tu’rli  ta’riyplerde 

beriledi:  ja’ma’a’tte,  basqa  insanlar  menen  birgelikte  engiziliwshi  individual 

huqıqlar  (“individual  huqıqlardın’  ja’ma’a’tlik  kriteriyası”);  belgili  toparlarg’a 

bolg’an  insan  ha’m  puqaranın’  ulıwma  huqıqları;  belgili  kategoriyag’a  tiyisli 

individler  iye  bolg’an  arnawlı  huqıqlar    ja’ma’a’tlik  huqıq  subektinin’  nızamlı 

huqıqqa iyeligi – sho’lkem; sha’rtli yamasa statistikalıq topardın’ o’z huqıqları. 

Sonın’    menen  birge,  az  sanlı  milletlerdin’  individual  ha’m  ja’ma’a’tlik 

huqıqları    bir-birin  biykarlawshı  tu’sinikler  bolmay,  tek  birgelikte  az  sanlı 

milletlerdin’ ma’pleri qorg’alıwın tolıq ta’miyinleydi. Sebebi, ja’ma’a’tlik huqıqlar 

insannın’ sol az sanlı milletke tiyisli basqa insanlar menen birgelikte g’ana engize 

alatug’ın huqıqlarının’ jıyındısın bildiredi.  

Joqarıda  keltirilgen  xalıqaralıq  hu’jjetlerge  muwapıq,  az  sanlı  milletlerge 

tiyisli  shaxslar  huqıqları  ishinde  o’z  etnikalıq,  ma’deniy,  til  yamasa  diniy  o’zine 

ta’nlikti  erkin  bildiriw,  saqlap  qalıw  ha’m  rawajlandırıw  tiykarg’ı  a’hmiytti 

bildiredi.  Ol  o’z  ishine,  birinshi  na’wbette,  usı  uqsatıw  –  identifikatsiyalanıp 

atırg’an shaxsqa hesh  qanday  keri  ta’sirsiz  tiyisli  etnikalıq azshılıqqa ten’lestiriw 

---

33 

 

yamasa  ten’lestiriwdi  biykar  etiw  huqıqın  qamtıp  aladı.  Onın’  logikalıq  dawamı 

bolsa, ma’jbu’riy assimilyatsiyanı qadag’alawshı norma.  Usı huqıqtı o’z ana tilin 

u’yreniw  yamasa  usı  tilde  ta’lim  alıw  huqıqı,  o’z  familiyası  ha’m  ismin  ana 

tilindegi  trasnkriptsiyada  qollanıw,  azshılıqtın’  tillerin  jeke  ha’m  ja’miyet 

turmısında  ja’ne  mu’mkinshiliginshe,  olarg’a  tiyisli  shaxslar  ha’m  ha’kimshilik 

organlar  ortasında  isletiw,  kasiplik  tayarlıq  maqsetlerinde  o’zlerinin’  jeke  oqıw 

orınların  ashıw,  ma’mlekettin’  aralasıwısız  ha’m  shegarag’a  qaramastan,  azshılıq 

tilinde  xabar  alıw  ha’m  almasıw,  sonday-aq,  o’z  g’alaba  xabar  quralların  jaratıw 

ha’m  paydalanıw  arqalı  engiziw  ko’zde  tutıladı.  Gu’mansız,  usı  barlıq  huqıqlar 

belgili bir shaxsqa tiyisli boladi, biraq olardın’ engiziliwin puqara o’zin bir yamasa 

bir  qansha  belgiler  boyınshaa  uqsatıwı  mu’mkin  bolg’an  shaxslar  toparı  bar 

bolg’anda  g’ana  a’melge  asıwı  mu’mkin.  Sol  sebepli  de  o’zine  ta’nlik  huqıqın 

ja’ma’a’tlik huqıqlarg’a tiyisli deb tabılg’an. 

Az  sanlı  milletlerdin’  ja’ma’a’tlik  huqıqları  arasında  siyasiy  huqıqlar 

a’hmiyetli  orın  tutadı:  azshılıqtın’  topar  sıpatında  bar  bolıw  huqıqı  az  sanlı 

milletlerdin’  nızamlı  ta’n  alınıwı  ha’m  olardın’  beligilerin  belgilew,  o’z 

birlespelerin  du’ziw  ha’m  olardın’  jumısın  ta’miyinlew  huqıqı  ha’m  t.b.    Bul 

tarawdag’ı  arnawlı  huqıqlar    azshılıqtın’  ma’mleket  islerinde  olardın’  ma’mleket 

ulıwma  xalqı  sanındag’ı  bo’leginen  kelip  shıqqan  halda  ajıratılatug’ınnan 

salmaqlıraq  rol  tutıwın  ta’miyinlewge  qaratılg’an.  Siyasiy  huqıqlardı  engiziw 

maqsetinde  ma’mleket  moynına  azshılıq  ma’plerine  ta’sir  ko’rsetiwshi  

ma’selelerde  olardın’  razılıg’ın  alıw,  hesh  bolmag’anda  olar  menen 

ma’sla’ha’tlesiw,  nızam  shıg’arıwshı  ha’m  basqa  organlarda,  sonnan 

hu’kimetleraralıq  organlarda  wa’killikti  kepillew,  azshılıqtın’  ma’plerin  milliy 

siyasatta  ko’rsetiw  maqsetinde  az  sanlı  milletler  wa’killleri  bolg’an  ra’smiy 

shaxslardı    arnawlı  lawazımlarg’a  tayınlaw,  sonday-aq,  az  sanlı  milletlerdin’ 

ma’plerin ta’miyinlew ushın barlıq za’ru’r is-ilajlardı a’melge asırıw ma’jbu’riyatı 

ju’kletiledi. 

Az sanlı milletlerge tiyisli shaxstın’ individual huqıqlarına  ulıwma etnikalıq 

ta’nlik  yamasa  ulıwma  ma’deniy  miyras  baylap  turıwshı  basqa  ma’mlekeatler 

---

34 

 

puqaraları  menen  shegearalar  aralıq  erkin  ha’m  tınısh  baylanıs  qılıw  huqıqın; 

ma’deniy,  diniy,  sotsial,  ekonomikalıq  ha’m  ma’mleket  turmısında  qatnasıw 

huqıqın; o’z ma’deniyatı qa’driyatlarınan paydalanıw, o’z dinine iseniw ha’m diniy 

da’stu’rlerdi orınlaw huqıqın kiritiw mu’mkin. Usı huqıqlarg’a qosımsha bir qatar 

basqa  a’hmiyetli  kepillikler  bar  bolıp,  olar    azshılıqwa’killerine  tiyisli,  sonnan, 

olarg’a huqıq subekti deb ta’n alıw huqıqı, sudlarda ten’ huqıqlıw, nızam aldında 

ten’ bolıw ha’m nızam menen ten’ qorg’aw sıyaqlılar kiredi.  

İnsan huqıqlarına zamanago’y xalıqaralıq huqıqta tu’singi jo’nelis sıpatında 

qaraladı.  Biraq  huqıq,  eger  ol  arqalı  nızamlastırılg’an  ha’reketler  erkinligi  hesh 

qanday  shegaralar  menen  sheklenbegende,  o’zinin’  sotsial  wazıypasın  atqara 

aolmag’an  bolar  edi.  Sol  sebepli,  xalıqaralıq  hu’jjetlar  az  sanlı  milletlerge  ko’p 

huqıqlar berip g’ana qoymay, anıq ma’jbu’riyatlar da ju’kleydi. Azshılıqka tiyisli 

ha’r  qanday  shaxs  ma’mleket  puqarası  sıpatındag’ı  ma’jburiyatların  buljıtpay 

orınlaw, pu’tkil du’nya ta’n alg’an insan huqıqların ha’m fundamental erkinliklerin 

ha’m  de  o’z  ma’mleketinin’    tiykarg’ı  xalqı  yamasa  basqa  azshılıqtın’  ma’plerin 

hu’rmet  etiwi  tiyis.  Az  sanlı  milletler  o’zleri  jasap  atırg’an  ma’mlekettin’ 

territoriyalıq  pu’tinligi  ha’m  siyasiy  g’a’rezsizligi  printsipine  a’mel  qılıwg’a 

ma’jbu’r.    Bunnan  tısqarı,  ma’mleket  azshılıq  xalıqtın’  ko’p  bo’legin  qurawshı 

regionlarda    azshılıqtı  qurawshı  xalıq  qandayda  bir  kemsitiwdan  azap  shekpewin 

ta’miyinlew ushın barlıq za’ru’r sharalardı ko’riwi tiyis.  

Konstitutsiyanın’  31  –  statyasına  muwapıq:  “Hu’jdanerkinligi  ha’mmege 

kepillenedi.  Ha’r  kim  qa’legen  dinine  iseniw  yamasa  hesh  qanday  dinge  isenbew 

huqıqına iye.  Diniy qaraslardı ma’jbu’riy sin’diriwge jol qoyılmaydı”.  

O’zbekstanda  130  dan  artiq  milletler,  xalıqlar  ha’m  etnikalıq-milliy  topar 

wa’killeri birlikte ha’m  tatıwlıqta  jasaydı.  Bu’gingi  ku’nde  respublikada  140  dan 

artıq milliy ma’deniy oraylar is ju’ritip atır. 

G’a’rezsizlik  respublika  diniy  ja’ma’a’tlerge  sıyınıwlardı  erkin  a’melge 

asırıw  ushın  o’z  ja’ma’a’t  sho’lkemlerin  payda  etiw  mu’mkinshiligin  berdi. 

Konstitutsiyag’a  muwapıq,  barlıq  diniy  sho’lkemler,  en’  ko’p  sanlı  bolg’an 

O’zbekstan  musılmanları  mekemesi  ha’m  Rus  pravoslav  shirkewinin’  Tashkent 

---

35 

 

ha’m Orta Aziya eparxiyasi ha’m, onsha u’lken bolmag’an diniy ja’ma’a’tler ha’m 

ja’miyet ha’m nızam aldında ten’ huqıq ha’m ma’jbu’riyatlarg’a iye. 

Konfessiyalararalıq  baylanıstı  rawajlandırıw  ha’m  dinler  aralıq  qatnasıqlar 

tarawındag’ı  ma’mleket  siyasatın  a’melge  asırıw  maqsetinde  O’zbekstanda  Din 

isleri boyınsha Komitet is alıp barmaqta, sonday-aq, Konfessiyalar isleri boyınsha 

ken’es  du’zilgen.  Ken’es  quramına  O’zbekstan  musılmanları  mekemesi,  Rus 

pravoslav  shirkewinin’  Tashkent  ha’m  Orta  Aziya  eparxiyasi,  Rim-katolik 

shirkewi,  Evangel  xristian-baptistler  shirkewleri  awqamı,  Tolıq  Evangeliya 

xristianları orayı, Evangeliya-lyuteran shirkewi, Tashkent evreyler diniy ja’ma’a’ti 

basshıları kiredi.  

Ha’zirgi  waqıtta  A’dilli  u’a’zirligi  ha’m  onın’  struktuarlıq  bo’limleri 

ta’repinen  ma’mlekette  16  konfessiyaga  tiyisli  2222  diniy  birlespe  dizimge 

alıng’an. Tiykarg’ı xalqı (88%) islom dinine sıyınatug’ın O’zbekstanda  musılman 

diniy sho’lkemleri sanı 2042 ni quraydı, bul olardın’ ulıwma  ko’leminin’ 92 % in 

quraydı.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

36