35
–
palatal yoki tanglay singarmonizmida birinchi bo‘g‘in unlisi mustaqil bo‘lib,
keyingi bo‘g‘indagi unlilar unga tobe bo‘ladi, ya’ni birinchisiga moslashadi.
Turkiy tillarda dastlabki bo‘g‘indagi unlilarning lablanishi natijasida keyingi
bo‘g‘indagi unlilar ham lablanadi: qirg‘.
köllärdä,
alt.
kalda
, yoq
.
qorobun
“ko‘ryapman”;
turuoxput
“turamiz”,
oğolar
“bolalar”, qirg‘.
quldor
"qo‘llar", turk.
kolu
"qo‘li" .
Ayrim turkiy adabiy tillarda singarmonizm o‘z kuchini yo‘qotib bormoqda.
Rus va boshqa tillardan kirib kelgan yangi so‘zlar yordamida morfologik shakl
tuzilganda singarmonizmga rioya qilinmaydi. Agar XX asr boshlariga
qadar tilda
singarmonizmning buzilishi 18-23 % bo‘lsa, keyingi davrda bu holat nisbatan
ko‘proq foizni tashkil etadi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida
singarmonizm sezilmas
darajaga kelib qolgan. Bu hodisa ayrim so‘zlar tarkibidagina saqlangan: suzgich,
ko‘rsatkich, bosqich, bezak, taroq; ulug‘, ulush, uchqun, tuyg‘u, buyuk, yugur
kabi.
Turkiy tillarning leksik jihatdan o‘ziga
xosligi quyidagilarda
ko‘zga tashlanadi:
iŋäk
- ozarb., uyg‘., o‘zb.
inäk
, olt., gag., qirg‘., tuv.,
turk, turkm.
inek
; yoqut.
ïnah
. Qadimgi turkiy tilda:
i
ŋ
äk.
Quralay / kuralai
: boshq.
koralai,
qoz.
kuralai
, o‘zb. (dial.)
kuralay
. L. Budagov lug‘atida “yovvoyi echki bolasi” ma’nosida qayd
etilgan.
Turk.
sačlı sığır
“bizon”; turkm.
dere sığırı
“bug‘u”; turkm.
mal
ğ
ara
“qora mol”; ozarb.
dağ
kečisi
, qirg‘.
tō e
č
ki
“tog‘ echkisi
”.
O‘ziga xos taraqqiyot bosqichini o‘tagan, milliy qadriyatlarni,
urf-odat,
an’analarni o‘zida mujassamlantiruvchi muloqot vositasi hisoblangan o‘zbek tili
tabiatiga xos jihatlar shu tilning umumturkiy taraqqiyot davridagi xususiyatlari
tahlilida yaqqol namoyon bo‘ladi. O‘zbek tilining umumturkiy taraqqiyot davriga
xos fonetik, leksik, grammatik xususiyatlar o‘sha
davrda yaratilgan manbalarda,
og‘zaki ijod namunalarida, dialektlarda o‘z ifodasini topgan.
O‘rta Osiyo va Qozog‘istondagi turkiy tillar grammatik qurilishida ham
o‘xshash tomonlar mavjud. Turkiy tillardagi so‘z
turkumlari, so‘z va shakl
36
yasovchilar bir-biriga o‘xshaydi. Ammo affikslar har bir tilning o‘z
fonetik
tuzilishiga ko‘ra turlicha variantlarda keladi. Masalan, o‘zbek adabiy tilida
ko‘plik -lar affiksi bilan beriladi, hozirgi turkiy tillarda -
lar//
-
ler
qo‘shimchasi va
uning variantlari orqali ifodalanadi:
-
Dostları ilə paylaş: