Az
ərbaycan dili məsələləri
205
“Dostluq qalası” romanının dilində sadə danışıq
dilind
ən alınmış feil və feili frazeoloji birləşmələr üslubi
roluna gör
ə xüsusilə diqqəti daha çox cəlb edir. Mənfi
sur
ətin kobudluğunu, qaba təbiətini vermək, ümumiyyətlə,
tip haqqında tam təsəvvür yaratmaq üçün sadə danışıq
dilinin feill
əri yazıçıya olduqca zəngin material verir.
Sad
ə danışıq sözləri ədəbi dilin sözləri ilə sinonimlik təşkil
edir v
ə mənada heç bir dolaşıqlıq əmələ gəlmir:
S
ən yum, - deyə atası əziz qızına acıqlandı (II, 27);
S
ən Şəkəri apardın harda əkdin, gəlib çıxmır? (II, 52);
-
Yaxşı, yaxşı, a kişi, sən də yuyub sərmə! – deyə Zülfüqar
boz şinelinin cibindən bükülü bir qəzet çıxarıb, stolun
üstün
ə qoydu (II, 46); - Dostum, fikirləş, gör mənnən kəl-
l
ə-kəlləyə gələ bilərsənsə, səni yarışa çağırım (II, 40); -
İndi mürgü aparıb deyə, məni zurnaya qoyub piləyə-
c
əksiniz aləmə? (III, 9); Yəni sən deyirsən biz ona
batmarıq? (II, 62); Bu dəqiqə zəng eləyib deyirəm ki,
X
əlil atını minib zavodda istədiyi kimi çapır (II, 190);
Müdafi
ədə oturursunuz deyə içinizə belə gün doğub?!
Dişinizi nə ağardırsınız (IV, 17); Dünyanın iki möhkəm
qalası varsa, biri Sevastopoldur. İki ay yarımdır düşmən
bura k
əllə döyür, ancaq bata bilmir (I, 170); Deyəsən o,
ayaq üst
ə səndələyib, irəli-geri bir-iki addım atdı, sonra
üzünü arxaya dönd
ərdi və qarın üstə sərildi (I, 157).
Misallardakı yummaq, əkmək, yuyub sərmək, kəllə-
k
əlləyə gələ bilmək, zurnaya qoyub piləmək, batmaq atını
minib zavodda ist
ədiyi kimi çapmaq, içinə gün doğmaq,
dişini ağartmaq, kəllə döymək, bata bilmək, sərilmək
feill
əri və feli frazeoloji birləşmələr loru xarakterlidir.
M
əcazi mənaya malik həmin feillər dili ifadəli və obrazlı
edir. Ona h
əyati və təbii bir şirinlik gətirir. Bu cür
feill
ərdən sənətkarın istifadə etməsində əsas məqsəd
Misir S
əfərov
206
müxt
əlif ekspressiv mənalar yaratmaq, kinayə, istehza,
lağa qoymaq və s. bu kimi psixoloji təfərrüatı daha dəqiq-
likl
ə vermək olmuşdur. “Ə.Əbülhəsənin bədii dili hər
şeydən əvvəl, ümumxalq dilinin zəngin xəzinəsi ilə
möhk
əm bağlıdır. Burada zahiri effekt naminə quraşdırıl-
mış təmtaraqlı ifadələr, süni pafoslu cümlələr demək olar
ki, yoxdur. Yazıçının dilindəki konkretlik, az sözlə geniş
fikir ifad
ə etmək meyli xüsusilə qüvvətlidir. Bu cəhət
“Dostluq qalası” romanında daha müvəffəqiyyətlidir”
32
.
M
əlumdur ki, danışıq dili və bu dilin çevik qatı olan
loru dil,
əsasən, dialoqlarda işlənir. Bu zaman surətlərin
danışığı üçün loru xarakterli sözlər işlənməsi, xüsusilə
s
əciyyəvi olur. Bu sözlər isə surətin dünyagörüşünün,
düşüncəsinin, həyati hadisələrinə baxışının müəyyənləş-
m
əsində həlledici dil amillərindəndir:
- Deyir
əm, Qəşəm, Ameika biclik eləyib bizi aldat-
mır ki? Dana əti adına bizə donuz əti sırımır ki?
- Heç el
ə də şey olar? – Qəşəm buna qəti etiraz etdi. –
Bağlaşması var (IV, 111).
Yuxarıdakı parçalarda surətlərin nitqindıə satmaq
əvəzinə sırımaq sözü işlədilmişdir ki, bu da məhz yuxarıda
dediyimiz m
əziyyətlərin gerçəkləşməsi üçün lazım
olmuşdur.
Loru söz v
ə ifadələr surətin fərdi nitqini yaratmaq,
çoxc
əhətli xarakterini aydınlaşdırmaq, onun mənfi və
müsb
ət psixoloji keyfiyyətlərini verə bilmək üçün də
mühüm üslubi imkanlara v
ə əhəmiyyətə malikdir:
-
(Tapdıq): Mən cəbhəyə gələndə özümə söz vermiş-
dim ki, g
ərək qorxmayam. Atalar deyiblər axı, ölmək-
32
T.M.Müt
əllimov. “Ə.Əbülhəsənin bədii nəsri”. Nam.diss., Bakı, 1963,
s
əh.196.
Az
ərbaycan dili məsələləri
207
ölm
əkdir, xırıldamaq nə deməkdir. Bəli, başına dönüm,
dünya n
ə qovuşdu, nə qovuşdu... Biz atırıq, onlar atırlar,
onlar atırlar, biz atırıq. Göydən dolu kimi top gülləsi
tökülür. Partapartdan qulaq tutulur. Tüstüd
ən göz qaralır.
Yer el
ə silkələnir, elə silkələnir ki, deyirsən yerin altındakı
ata-
babanın dediyi qızıl öküz soncuqlayır, qiyamət qopur...
Top güll
əsinin qabağında səngərə girən kim, çuxura, daş
dalına soxulan kim, qazmada gizlənən kim... Amma mən...
eynim
ə gəlmədi. Top güllələri gəl-dikcə başımı əyirdim,
vızıltı ilə keçib o yan, bu yana düşürdü, partlayırdı, tüküm
d
ə tərpənmirdi, dayanıb fit çalırdım (II, 24-25).
-
(Qara kişi): İstəyirəm ki, bir zavodda danışım ki,
bizim işdən çıxmış quyuları düzəltsin, xarab su nasoslarını
işə salsın. Yoxsa, biz bostan üçün, yazlıq əkin üçün
ayırdığımız sahəyə su çatdıra bilməyəcəyik. Görün biz bu
il n
ə qədər təzə sahə əkmək fikrindəyik. Bunlara su
çatdırmaq üçün gərək işdən düşmüş quyular təmir olun-
sun, t
əzə nasoslar qoyulsun. Bax, bunda gərək sizin bizə
əməli köməyiniz dəyə (II, 34).
Bu nitq parçaları onları söyləyən surətlərin müxtəlif
dünyagörüşə malik olduğunu yaxşı səciyyələndirir.
Onların xarakterindəki rəngarənglik burada, hər şeydən
əvvəl, surətlərin nitqləri ilə müəyyənləşir.
“Dild
ə surətləri fərdiləşdirmək, hər tipi öz xüsusiy-
y
ətinə uyğun danışdırmaq və detallardan, xarakteristika-
lardan yerind
ə istifadə etmək Əbülhəsənin yaradıcılığı
üçün s
əciyyəvidir. Onun yaratdığı surətin hər biri öz
xarakteri, danışığı, ədası, psixologiyası ilə seçilir”
33
.
33
Qulu X
əlilov. Azərbaycan romanının inkişafd tarixindən.”Elm” nəşriy-
yatı, Bakı, 1973, səh.279.
Dostları ilə paylaş: |