Az
ərbaycan dili məsələləri
211
türkü (III, 414); Göyç
ək
irişdi (IV, 102);
Cum qəribə bir
şəkildə
hırıldadı (III, 22).
Misallardakı vulqar sözlər, aşkar görünür ki, xarak-
terl
ərin açılmasına, mənfi surətin hərtərəfli oxucuya
t
əqdim edilməsinə xidmət edir.
Nümun
ədəki sözlərin hər biri xüsusi üslubi cizgiyə
malikdir. M
əsələn, mırıldamaq itə aid keyfiyyətdir. Müəl-
lif bunu m
ənfi surətə aid etməklə oxucuda həmin tipə
qarşı kəskin nifrət doğura bilmişdir. Yuxarıda verilmiş
nümun
ələrdəki digər vulqarizmlər də əsərə bu və ya bu
kimi m
əqsədlə daxil olmuşdur.
Vulqar sözl
ər surətlərin mədəni-intellektual
səviyyəsi
haqda oxucuda konkret t
əsəvvür yaratmaq üçün də geniş
üslubi imkanlar açır. Müəllif mənfi tiplərin nitqinə yeri
g
əldikcə vulqar sözlər də daxil edir ki, bunlar da məhz
h
əmin məqsəddən irəli gəlir:
Cuma zarafatyana: -
Lotuların pulu-zadı qurtarıb,
- dey
ə, gedənlərin dalınca güldü (II, 58); Görürsən bu
meşəbəyi
haramzadanı (I, 28); Bunu qışqıra-qışqıra
dedikd
ən sonra Qarabaş dizləri
üstə çökdü, ağlaya-ağlaya
Ştirnerə yalvarıb dedi:
... M
əni bağışlayın, məni öldürməyin. Ömrüm varkən
Fürerin sadiq nök
əri olaram, qapısında
it olub hürərəm
(II, 218);
Ballı can, bir həftəlik məzuniyyətin var.
G
əlmişəm bir az dincəlim. Kənd-kəsəkdə eşitsələr tökülüb
g
ələcəklər,
heyvanlıqlarını bilirsən. Dincimi ala bilmə-
y
əcəyəm (III, 133).
M
ənfi surətlərin nitqində işlədilən vulqarizmlərlə
mü
əllif ifşa edilən tipləri oxucusuna sərrast ştrixlərlə
tanıda bilmişdir. “Mənfi surəti
təkcə hərəkətləri, xarici
görünüşü ilə ifşa etmək kifayət deyildir, onun nitq mədə-
niyy
ətini, danışıq tərzini, tərbiyəsini də nümayiş etdirmək,
Misir S
əfərov
212
m
əsələni hərtərəfli vermək lazımdır. Buna görə də xoşa-
g
əlməz, kobud, təhqiredici sözlərin işlədilməsini nöqsan
hesab etm
ək düzgün deyildir”
36
.
Buradan,
əlbəttə, o nəticəni çıxarmaq olmaz ki, əsərin
dilind
ə istənilən kobud sözlərdən, açıq-saçıq parnoqrafik
ifad
ələrdən istifadə etməkdə müəllif sərbəstdir. Burada
söhb
ət, hər şeydən əvvəl,
yenə də dilin bədii ümumi-
l
əşdirmə vüsətindən gedir. Bədii gerçəkliyin dil materialı
hesabına həyat həqiqətinə uyğunluğu ön plana çəkilir.
Düşmənin eybəcər simasını açmaq, onun qəddar
xarakterik c
əhətlərini oxucuya tanıtmaq, alman faşizminə
ümumxalq nifr
ətini bildirmək üçün vulqar sözlər işlə-
dilmişdir. Bu da təsadüfi deyildir. Adamların dinc həyatını
pozmuş, onu olmazın müsibətlərə düçar etmiş azğın
düşmən xalq lənətləməyə, ona öz nifrətini dil materialında
t
əsbit etməyə bilməzdi. Maraqlıdır ki, alman faşizminin
ölk
əmizə xaincəsinə hücumundan sonra faşist sözünün özü
d
ə dildə, canlı danışıqda və habelə ədəbiyyatdaən acı
söyüş sözünə - ifadəsinə çevrildi. Bu hal indi də davam
etm
əkdədir. Yazıçı da məhz həyat həqiqətindən çıxış edə-
r
ək əsərə belə sözləri də daxil etməyi zəruri bilmişdir:
Köp
ək oğlu, dedim elə bu
murdarlığınnan gəlmisən
ki, dünyaya yiy
ə durasan (III, 50); Burada bir faşist
gəbə-
rib
qalmışdı. Əşi,
donuzun ölüsü ondan təmiz olardı,
des
əm, inan (III, 50); -
Ay xəbis, ay ləyin. Səni mən
Taqanroqda g
ərək qoyaydım
it təki güllələyəydilər (IV,
369).
Mü
əllif mənfi surətlərə - düşmən
tiplərə nifrət
bildirm
ək üçün köpək oğlu, donuzun ölüsü, gəbərib, xəbis,
36
Az
ərbaycan bədii dilinin üslubiyyatı (oçerklər). “Elm” nəşriyyatı, Bakı,
1970, s
əh.66.
Az
ərbaycan dili məsələləri
213
l
əyin kimi vulqarizmlərdən istifadə etmişdir. Bu sözlər
müsb
ət surətlərin nitqində işlənir. Lakin mənfi surəti lənət-
l
əmək məqsədinə xidmət edir. Xüsusilə, donuzun ölüsü
kimi b
ənzətmələr düşmən tipləri
səciyyələndirmək üçün
mühüm üslubi d
əyər qazanır.
Romanın dilində vulqar sözlərdən bədii təsvir vasi-
t
əsi kimi də istifadə edilmişdir. Belə ki, surəti səciyyə-
l
əndirmək, hər bir tip haqqında canlı-obrazlı, inandırıcı
t
əsəvvür, bədii portret yaratmaq üçün yazıçı mənfi emo-
siya doğuran heyvan, quş adlarına müraciət edir. Məsələn,
düşmən tipləri təqdimində və şərhində onlara nifrəti
qabarıq vermək üçün müəllif aşağıda misal gətirilən bu cür
sözl
ərə istinad edir:
Sümsük tula, y
əqin, indi mətbəənin yerini, gizli
t
əşkilatın üzvlərinin izini tapmağa çalışırdı (IV, 384);
O
canavar g
əlib bizim həyət-bacamıza soxulub, qanımıza
susayıb, malımıza qəsd edir (I, 229); Qorxma,
bayquşa
güll
ə atmırlar (I, 59); - Ax, kərtənkələ rəngli
əqrəblər. Gör
nec
ə irəli cumurlar (I, 149);
Sənin o qoduğunun ucundan
m
ən rüsvay olacağam (II, 411); Bu
quduz olub ki (I, 413);
-
Bu yoğun
eşşəyin yadına düşməyəcək ki, əsirin altına
stul ç
əkmək lazımdır (II, 240).
Nümun
ələrdə verilmiş sümsük tula, canavar, bayquş,
əqrəb, qoduq, quduz, eşşək metaforik xarakterli vulqar
sözl
ər təbii ki, əsərə zəruri bir tələb kimi, mənfi qüvvələri
ifşa etmək və damğalamaq naminə daxil edilmişdir. Belə
ki, yazıçı bu sözlər vasitəsilə düşmən tipləri
xarakterizə
etmiş, onlara olan mənfi münasibəti qabarıq canlandıra
bilmişdir.
Lakin bununla bel
ə qeyd edək ki, dilin ideya tərbi-
y
əvi təsir gücünə olduqca böyük əhəmiyyət verən yazıçı