Misir S
əfərov
214
əsərdə vulqar söz və ifadələrdən olduqca xəsis, başqa qrup
sözl
ərlə müqayisədə olduqca az istifadə etmişdir.
Dialektizml
ər. Ədəbi dilin, ilk növbədə bədii dilin
lüğətinin zənginləşdirilməsində, obrazların fərdiləşdirilmə-
sind
ə və başqa səbəblərə görə bədii əsərlərdə dialekt söz-
l
əri işlənir.
Ə.Əbülhəsən də yeri gəldikcə dialektizmlərdən bəh-
r
ələnmiş, bədii dilin söz ehtiyatını bu mənbə hesabına
z
ənginləşdirmişdir. Lakin ədəbi dilin qayda-qanunlarını
gözl
əyən sənətkar bu həqiqətə qəti inanmışdır ki, “bədii
əsərin dilinə hər cür dialekt sözünü gətirmək olmaz”
37
.
“Dialektizml
ər bədii dilə yalnız zəruri üslubi tələbatla
əlaqədar gətirilməlidir”
38
.
Ə.Əbülhəsənin “Dostluq qalası” romanının dilindəki
dialektizml
əri müşahidə edərkən aydın olur ki, o, əsasən,
şərq qrupu şivələrinə müraciət edərək, lazımi dialek-
tizml
əri əsəri üçün əsasən, bu regiondan almışdır. Maraq-
lıdır ki, yazıçının işlətdiyi dialektizmlər, əsasən, leksik
xarakterlidir. Yeri g
əlmişkən, onu da qeyd etmək lazımdır
ki, “Dostluq qalası” romanının dilində işlətmiş dialek-
tizml
ər özünün rəngarəng leksik-semantik və habelə üslu-
bi-poetik imkan v
ə vəzifələrinə görə xüsusi tədqiqat möv-
zusu ola bil
ər. Biz, təbiidir ki, qarşımıza belə bir məqsəd
qoymamışıq. Lakin, bununla belə, bəzi seçimi və bədii
yaradıcılıq təcrübəsi üçün xarakterik və maraqlı ola bilə-
c
ək məqamlar üzərində dayanmağa, bir neçə dialektizm
faktlarının leksik mənşəyinə varmağa ehtiyac vardır.
Doqqaz –
qapı: “Qara kişi doqqaz və darvaza qaba-
ğından keçdikcə çardaq altında sağılan heyvanların kəsik-
37
A.Qurbanov. Müasir Az
ərbaycan ədəbi dili, səh.218.
38
T.Əfəndiyeva. Azərbaycan dilinin leksik üslubiyyatı. Bakı, 1980, səh.156.
Az
ərbaycan dili məsələləri
215
k
əsik mələmələri, südün şırıltısı eşidilirdi” (III, 232). Bu
söz
ə doqqaz – duqqaz şəklində çəpər, kənd küçəsi məna-
larında dilimizin dialektlərində rast gəlmək olur
39
.
Doqqaz sözü şimal-qərb şivələrində evin qabağındakı
meydança
40
, Quba dialektind
ə ağacdan hörülmüş qapı
41
m
ənalarında işlənir.
Sımsığını sallamaq – küsmək, burnunu sallamaq,
qaşqabaqlı oturmaq: “Sən beləcə sımsığını sallayıb çox
oturacaqsan?” (IV, 318). Bu söz Quba
42
v
ə Gəncə
43
dia-
lektl
ərində də eyni mənada işlənir.
T
əşər – nadinc, qızğın, lovğa. Qonşu kənddə yaman
t
əşər bir kişi var (IV, 149).
Bu söz
ə Şamaxı, Cəbrayıl, Salyan, Quba dialektlə-
rind
ə eyni mənada rast gəlirik
44
.
L
ələ - ata, qardaş: Tapdıq lələ gəlib, uşaqlar, Tapdıq
l
ələ (II, 138).
L
ələ sözü Sabirabad, İsmayıllı, Zərdab, Ağdaş,
Şamaxı dialektlərində ata, baba, məsləhətçi; Gəncə dialek-
tind
ə isə yetim, kimsəsiz qalmaq mənasında işlənir
45
.
Quba dialektind
ə lələ sözünə iki mənada: 1. beşik,
n
ənni; 2. nökər – rast gəlmək olur: Dur uşağı sal lələyə,
quy yatsın; Lələ nügərdü, biz hələ lələ də diyəduğ
46
.
L
ələ sözü “böyük qardaş” mənasında Qarabağ dia-
lektind
ə də işlənir
47
.
39
Az
ərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı, 1961, səh.195.
40
A.Hüseynov. Az
ərbaycan dili şimal-qərb şivələri lüğəti. V.İ.Lenin adına
APİ-nin “Elmi əsərləri”, XI seriya, 1964, N 1, səh.90.
41
R.Ə.Rüstəmov. Quba dialekti, Bakı, 1961, səh.241.
42
Yen
ə orada, səh.261.
43
Az
ərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti, səh.364.
44
Yen
ə orada, səh380.
45
Yen
ə orada, səh.297.
46
R.Ə.Rüstəmov. Quba dialekti, Bakı, 1961, səh.264.
Misir S
əfərov
216
Başşağ – taxıl biçiləndən sonra sahəyə tökülən sün-
bül: İndi də o, “ haydı, başşağa” deyincə, uşaqların hamısı
bu
əmrə dərhal əməl etdi (III, 239).
Bu söz dialektl
ərdə başşax (Ağdam, Kəlbəcər); baş-
əyax (Qazax)
48
, Quba dialektind
ə başşağ/başyağ şəklində
işlənir
49
.
Avazımaq – rəngi qaçmaq, saralmaq.
Lida bu işıqda Mixayılın ona zillənən gözlərinin çox
m
əhzun olduğunu, çöhrəsinin tamam avazıdığını gördü
(IV, 200).
Bu söz G
əncə dialektində avazımaq
50
, Quba
dialektind
ə isə avazımaq/ovazımaq kimi işlənir
51
.
Güyüm –
su daşımaq və saxlamaq üçün düzəldilmiş
mis qab: “O vaxtdan b
əri axşam çöldən qayıdan ev yiyəsi,
qoyduğu boş güyümünün, samovarının su ilə dolu oldu-
ğunu görürdü” (III, 14).
Güyüm sözü dilimizin şimal-qərb şivələrində
52
v
ə
Sabirabad, Salyan, Naxçıvan dialektlərində həmin mənada,
gügüm, güm şəklində işlənir
53
.
Gümrah –
sağlam, qüvvətli: “Onun sinəsindən gələn
gur, gümrah s
əsini eşidənlər, bu adamın gizli bir işi,
ür
əyində pis bir sirri saxlayacağına inanmırdılar” (II, 43).
47
A.Hüseynov. Az
ərbaycan dili şimal-qərb şivələri lüğəti. V.İ.Lenin adına
APİ-nin “Elmi əsərləri”, XI seriya, 1964, N 2, səh.104.
48
Az
ərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı, 1961, səh.61
49
R.Ə.Rüstəmov. Quba dialekti, Bakı, 1961, səh.231.
50
Az
ərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı, 1961, səh.15.
51
R.Ə.Rüstəmov. Quba dialekti, Bakı, 1961, səh.227, 257.
52
A.Hüseynov. Az
ərbaycan dili şimal-qərb şivələri lüğəti. V.İ.Lenin adına
APİ-nin “Elmi əsərləri”, XI seriya, 1965, N 2.
53
Az
ərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı, 1961, səh.285.
Dostları ilə paylaş: |