MiSİr səFƏrov azərbaycan diLİ

Az
ərbaycan dili məsələləri 
 
211 
türkü (III, 414); Göyç
ək irişdi (IV, 102); Cum qəribə bir 
şəkildə hırıldadı (III, 22). 
Misallardakı  vulqar  sözlər, aşkar görünür ki, xarak-
terl
ərin  açılmasına,  mənfi surətin hərtərəfli oxucuya 
t
əqdim edilməsinə xidmət edir.  
Nümun
ədəki sözlərin hər biri xüsusi üslubi cizgiyə 
malikdir. M
əsələn, mırıldamaq itə aid keyfiyyətdir. Müəl-
lif bunu m
ənfi surətə  aid etməklə  oxucuda həmin tipə  
qarşı  kəskin nifrət  doğura  bilmişdir.  Yuxarıda  verilmiş 
nümun
ələrdəki digər vulqarizmlər də  əsərə  bu və  ya bu 
kimi m
əqsədlə daxil olmuşdur. 
Vulqar sözl
ər surətlərin mədəni-intellektual səviyyəsi 
haqda oxucuda konkret t
əsəvvür yaratmaq üçün də  geniş 
üslubi  imkanlar  açır.  Müəllif mənfi tiplərin nitqinə  yeri  
g
əldikcə  vulqar sözlər də  daxil edir ki, bunlar da məhz 
h
əmin məqsəddən irəli gəlir: 
Cuma   zarafatyana:  - 
Lotuların pulu-zadı  qurtarıb,  
-  dey
ə, gedənlərin  dalınca  güldü  (II,  58);  Görürsən  bu  
meşəbəyi  haramzadanı  (I,  28);  Bunu  qışqıra-qışqıra 
dedikd
ən sonra Qarabaş dizləri üstə çökdü, ağlaya-ağlaya 
Ştirnerə yalvarıb dedi: 
... M
əni bağışlayın, məni öldürməyin. Ömrüm varkən 
Fürerin sadiq nök
əri  olaram,  qapısında  it olub hürərəm 
(II, 218); 
Ballı  can,  bir  həftəlik məzuniyyətin var. 
G
əlmişəm bir az dincəlim. Kənd-kəsəkdə eşitsələr tökülüb 
g
ələcəklər, heyvanlıqlarını bilirsən.  Dincimi ala  bilmə-
y
əcəyəm (III, 133). 
M
ənfi surətlərin  nitqində  işlədilən vulqarizmlərlə 
mü
əllif  ifşa  edilən tipləri  oxucusuna sərrast  ştrixlərlə 
tanıda  bilmişdir.  “Mənfi surəti təkcə  hərəkətləri, xarici 
görünüşü ilə ifşa etmək kifayət deyildir, onun nitq mədə-
niyy
ətini, danışıq tərzini, tərbiyəsini də nümayiş etdirmək, 

---

Misir S
əfərov 
 
 
212 
m
əsələni hərtərəfli vermək  lazımdır.  Buna  görə  də  xoşa-
g
əlməz, kobud, təhqiredici sözlərin  işlədilməsini nöqsan 
hesab etm
ək düzgün deyildir”
36
.  
Buradan, 
əlbəttə, o nəticəni çıxarmaq olmaz ki, əsərin 
dilind
ə  istənilən kobud sözlərdən,  açıq-saçıq  parnoqrafik 
ifad
ələrdən istifadə  etməkdə  müəllif sərbəstdir.  Burada 
söhb
ət, hər  şeydən  əvvəl, yenə  də  dilin bədii ümumi-
l
əşdirmə  vüsətindən gedir. Bədii gerçəkliyin dil materialı 
hesabına həyat həqiqətinə uyğunluğu ön plana çəkilir. 
Düşmənin eybəcər  simasını  açmaq,  onun  qəddar 
xarakterik c
əhətlərini  oxucuya  tanıtmaq,  alman  faşizminə 
ümumxalq nifr
ətini bildirmək  üçün vulqar sözlər  işlə-
dilmişdir. Bu da təsadüfi deyildir. Adamların dinc həyatını 
pozmuş,  onu  olmazın  müsibətlərə  düçar  etmiş  azğın  
düşmən xalq lənətləməyə, ona öz nifrətini dil materialında  
t
əsbit etməyə  bilməzdi.  Maraqlıdır  ki,  alman  faşizminin 
ölk
əmizə xaincəsinə hücumundan sonra faşist sözünün özü 
d
ə  dildə,  canlı  danışıqda  və  habelə  ədəbiyyatdaən  acı 
söyüş  sözünə  -  ifadəsinə  çevrildi. Bu hal indi də  davam  
etm
əkdədir. Yazıçı da məhz həyat həqiqətindən çıxış edə-
r
ək  əsərə belə sözləri də daxil etməyi zəruri bilmişdir: 
Köp
ək oğlu, dedim elə bu murdarlığınnan gəlmisən 
ki, dünyaya yiy
ə durasan (III, 50); Burada bir faşist gəbə-
rib 
qalmışdı.  Əşi,  donuzun ölüsü  ondan təmiz  olardı, 
des
əm, inan (III, 50); -  Ay  xəbis, ay ləyin.  Səni mən 
Taqanroqda g
ərək  qoyaydım  it təki  güllələyəydilər (IV, 
369).  
Mü
əllif mənfi surətlərə  -  düşmən tiplərə  nifrət 
bildirm
ək üçün köpək oğlu, donuzun ölüsü, gəbərib, xəbis, 
                                                 
36
  Az
ərbaycan bədii  dilinin  üslubiyyatı  (oçerklər). “Elm” nəşriyyatı,  Bakı, 
1970, s
əh.66. 

---

Az
ərbaycan dili məsələləri 
 
213 
l
əyin kimi vulqarizmlərdən istifadə  etmişdir.    Bu  sözlər 
müsb
ət surətlərin nitqində işlənir. Lakin mənfi surəti lənət-
l
əmək məqsədinə  xidmət edir. Xüsusilə, donuzun ölüsü 
kimi b
ənzətmələr  düşmən tipləri səciyyələndirmək üçün 
mühüm üslubi d
əyər qazanır. 
 
Romanın dilində vulqar sözlərdən bədii təsvir  vasi-
t
əsi kimi də  istifadə  edilmişdir.  Belə  ki, surəti səciyyə-
l
əndirmək, hər  bir  tip  haqqında  canlı-obrazlı,  inandırıcı 
t
əsəvvür, bədii  portret  yaratmaq  üçün  yazıçı  mənfi emo-
siya doğuran heyvan, quş adlarına  müraciət edir. Məsələn, 
düşmən tipləri təqdimində  və  şərhində  onlara nifrəti 
qabarıq vermək üçün müəllif aşağıda misal gətirilən bu cür 
sözl
ərə istinad edir: 
Sümsük tula,  y
əqin,  indi mətbəənin yerini, gizli 
t
əşkilatın  üzvlərinin  izini  tapmağa  çalışırdı  (IV,  384);  O 
canavar  g
əlib  bizim həyət-bacamıza  soxulub,  qanımıza 
susayıb,  malımıza  qəsd edir (I, 229);  Qorxma, bayquşa 
güll
ə atmırlar (I, 59); - Ax, kərtənkələ rəngli əqrəblər. Gör 
nec
ə irəli cumurlar (I, 149); Sənin o qoduğunun ucundan 
m
ən rüsvay olacağam (II, 411); Bu quduz olub ki (I, 413); 
- 
Bu  yoğun  eşşəyin  yadına  düşməyəcək ki, əsirin  altına 
stul ç
əkmək lazımdır (II, 240).  
Nümun
ələrdə verilmiş sümsük tula, canavar, bayquş, 
əqrəb,  qoduq,  quduz,  eşşək metaforik xarakterli vulqar 
sözl
ər təbii ki, əsərə zəruri bir tələb kimi,  mənfi qüvvələri 
ifşa etmək və damğalamaq naminə daxil edilmişdir. Belə 
ki,  yazıçı    bu sözlər vasitəsilə  düşmən tipləri xarakterizə 
etmiş,  onlara  olan  mənfi münasibəti  qabarıq  canlandıra 
bilmişdir. 
Lakin bununla bel
ə  qeyd edək ki, dilin ideya tərbi-
y
əvi təsir gücünə  olduqca böyük əhəmiyyət verən  yazıçı 

---