MiSİr səFƏrov azərbaycan diLİ

Az
ərbaycan dili məsələləri 
 
217 
Gümrah sözün
ə  dilimizin  şimal-qərb  şivələrində 
ümidli olmaq, gümanı olmaq mənalarında rast gəlirik
54
. 
Qaxac – 
qurudulmuş ət:  “Cavan, gözəl-göyçək gəlin 
görürs
ən qocalır, quruyur, qaxaca dönür” (IV, 351). 
Qaxac sözü Zaqatala, Qax, Quba v
ə Nuxa dialektlə-
rind
ə  də  eyni fonetik tərkibdə  və  həmin mənalarda 
işlənir
55
. 
Quraxsamaq  – 
bir şeyin  həsrətini çəkmək: “Yazıq 
arvad n
ə yaman quraxsayıbmış” (IV, 340). 
Quraxsamaq sözü eyni fonetik  t
ərkibdə  və  eyni 
m
ənada Bərdə  dialektində
56
  v
ə  şimal-qərb  şivələrində  də 
işlənir
57
. 
Nimd
ər  –  döşək,  döşəkcə:  “Ay  qız,  quru  həsir 
üstünd
ə  niyə?  Nimdəri  altuva çək”  (IV, 147). Nimdər 
sözü h
əmin mənada Muğan qrupu şivələrində
58
, İsmayıllı, 
Şamaxı,  Salyan  dialektlərində  nimdar/nimdər  şəklində  və 
h
əmin mənalarda işlənir
59
. 
B
əndəm  –  dərz  bağlamaq  üçün  istifadə  olunan qur-
şaq: “Onlar uzun yabalarla tayadan dərz alıb xırman yerinə 
döşəyir, bəndəmini açıb dağıdırdılar” (III, 233). 
B
əndəm/bəndəmə  sözü Kəlbəcər, Salyan dialektlə-
rind
ə  həmin mənada,  Bakı  dialektində  meyvə  saplağı, 
Marneuli 
şivəsində  yavaş  yerimək, Ordubad dialektində 
b
əndəmləmax şəklində həmin mənada işlənir
60
. 
                                                 
54
  A.Hüseynov. Az
ərbaycan dili şimal-qərb şivələri lüğəti. V.İ.Lenin adına 
APİ-nin “Elmi əsərləri”, XI seriya, 1964, N 2, səh.112. 
55
 Az
ərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı, 1961, səh.128. 
56
 Az
ərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı, 1961, səh.156. 
57
 A.Hüseynov. Az
ərbaycan dili şimal-qərb şivələri lüğəti. V.İ.Lenin adına 
APİ-nin “Elmi əsərləri”, XI seriya, 1964, N 6, səh.119. 
58
 Az
ərbaycan dilinin Muğan qrupu şivələri, səh.189. 
59
 Az
ərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı, 1961, səh.342. 
60
  Yen
ə orada, səh.71. 

---

Misir S
əfərov 
 
 
218 
B
əndəm  sözü həmçinin bəndəm/bənnəm  şəklində  
Nuxa dialektind
ə
61
 b
əndəm şəklində qərb qrupu dialekt və 
şivələrində
62
,  b
əndəmə  kimi  Muğan  qrupu  şivələrində
63
, 
b
əndənə  formasında  Quba  dialektində
64
, d
ərz  bağlamaq 
üçün  istifad
ə olunan qurşaq mənasında işlənir. 
Tağalağ  –  cəhrədə  sap  əyirərkən  istifadə  olunan  
dair
ə  şəkilli taxta: “Bir dəfə  cəhrəyə  çatar-çatmaz    uşaq  
özünü saxlaya bilm
əyib, anasının  qolları arasına yox, cəh-
r
ənin tağalağı üstünə düşmüş, alnı çapılmışdı” (II, 19). 
Tağalağ  sözü  həmin mənada  Ağdam,  Culfa,  Şuşa 
dialektl
ərində işlənir
65
. 
Ayazımaq  –  göyün  üzünün  açılması,  aydınlaşması: 
“
O, işə getməyə tələsirdi; çünki hava belə ayazıdığından 
gec
ə şaxta ola bilərdi” (II, 29). 
Ayazımaq sözü  ayazımax/ayəzimax/ayzımax şəkillə-
rind
ə və həmin mənada Bakı, Şamaxı, Sabirabad, Qazax, 
B
ərdə
66
 dialektl
ərində işlənir. 
Artırma  –  evə  əlavə  edilmiş  kiçik balkon, eyvan: 
“
Ağca qarı artırmada uzanıb üstünə nə isə nazik bir şey 
örtmüşdü” (IV, 157). 
Ar
tırma  sözü  Ağdam  şivəsində  də  həmin mənada 
işlənir
67
. Göst
ərilən nümunələrlə  yanaşı
68
, “Dostluq qala-
sı”  romanında  çimir  (azca,  yuxu,  mürgü),  həşən  (bir  xır-
manlıq, dərz), atılama (suda çalınmış qatıq) badya/ bayda 
                                                 
61
 
M.İslamov. Azərbaycan dilinin Nuxa dialekti, səh.236. 
62
 Az
ərbaycan dilinin qərb qrupu dialekt və şivələri, səh.200. 
63
 Az
ərbaycan dilinin Muğan qrupu şivələri, səh.174. 
64
 
R.Ə.Rüstəmov. Quba dialekti, səh.232. 
65
 Az
ərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti, səh.370. 
66
 Yen
ə orada, səh.25. 
67
 Yen
ə orada, səh.41. 
68
 Qeyd: Burada sözl
ərin ancaq romanda işlənən mənaları göstərilmişdir. 

---

Az
ərbaycan dili məsələləri 
 
219 
(süd sağılan mis qab), örən (əkilməmiş sahə), qayışbaldır 
(arıq,  lakin  dözümlü  adam),  çimçəşmək (iyrənmək,  
ürp
əşmək), zağa (mağara, vəhşi heyvan yuvası), boğazaltı 
(balaca  şal),  əzvay  (acıdil  adam), dəhliz (tövlənin  giriş  
hiss
əsi), hənirti (zəif səs),  ərkəsöyün (əziz-lənmiş, 
nazlanmış  uşaq),  cannığ  (sırıxlı),  əlcə  (parça, tikə, kiçik 
yer), çıtızmax (sezdirmək, gizlincə başa salmaq), incəvara  
(yaxşı  ki)  və  s. dialektizmlər də  işlənmişdir.  Yazıçı  bu 
sözl
əri  işlədərkən  onların  üslubi  rolunu  nəzərə  almışdır. 
N
əticədə  əsərin dilində  işlənmiş  dialektizmlər  maraqlı 
üslubi mahiyy
ət kəsb etmişdir. 
Ümumxalq dilinin mü
əyyən  coğrafi-məhəlli hüdud-
larda f
ərdiləşməsi, özünəməxsusluq kəsb etməsi, ictimai-
tarixi şərait və səbəblər üzündən ayrıntılı cizgilər tapması  
kimi başa düşülən dialektizmlərin əhalinin çoxəsrlik əmək 
t
əcrübəsini, həyat tərzini, məişətini, geyimini, güzəranını, 
ad
ət  və  ənənələrini təbii  şəkildə  canlandırmaq  üçün 
mühüm b
ədii  əhəmiyyəti  vardır.  “Cəhrənin  yanında  bir 
x
əlbir əlçim vardı. Ağca qarı əyirdikcə bu əlçimlərin sayı 
azalırdı”  (II, 18);  “O,  başına  altdan  dingə  vurmuş, 
üstünd
ən  isə  cücəgözü  şal  örtmüşdü”  (II, 43); “O, yun 
şalını  çiynindən  alıb  kreslonun  söykənəcəyinə  atdı, 
sürüşüb  boynuna  düşən  qırışmış  boğazaltısını  başına 
ç
əkdi” (I, 1623); “Ağca arvad Qıztamamın yanına getmək 
üçün  qalxdıqda  Qara  özü  onun  qolsuz  cannığını 
geydirdi...” (II, 29). 
Göründüyü kimi, mü
əllif xəlbir, əlçim sözlərini mət-
n
ə  daxil etməklə  keçmiş  həyat tərzinin müəyyən bir 
lövh
əsini,  qadın  əl  əməyinin  xüsusi  bir  formasını  əyani 
şəkildə  oxucusuna göstərə  bilmişdir.  Dingə,  boğazaltı, 
cannıq  dialektizmləri isə  müəllifə  kənd  qadınlarının 

---