MiSİr səFƏrov azərbaycan diLİ
Yüklə 1,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Misir S əfərov
Misir S əfərov 220 geyimini öz t əbii biçimində təsvir və təqdim etmək üçün lazım olmuşdur. Romanda sur ətlərin bir-birinə münasibətini müəyyən- l əşdirmək, eləcə də tipin özünün xüsusiyyətini, xasiy- y ətini, xarakterini aydınlaşdırmaq üçün, bir sözlə, ona psixoloji f ərdilik bəxş etmək üçün də dialektizmlərdən mühüm b ədii ifadə vasitəsi kimi istifadə olunub: “- Sən öl, Zülfüqar, bu əzvayı sən qəsdən öyrətmisən, yanına salıb g ətirmisən” (II, 54); “Kim isə onun sözünü kəsdi: - Sən yaman ör ən düşmüsən axı, işləsən arıqlarsan” (II, 52); “Onlara h əmişə belə qayışbaldırlar və eybəcərlər xoş g əlir” (III, 272); “- Bu, ərköyün qızın atası ilə zarafat- laşmaq istəməsi, ya da ona cavab qaytarmaq üçün bəhanə axtarması deyildi” (II, 27). Nümun ələrdən göründüyü kimi, əzvay, örən sözləri il ə müəllif surətlərin bir-birinə olan mənfi münasibətini ver ə bilmişdir. Qayışbaldır və ərköyün dialektizmləri isə tipin xarakterinin f ərdiləşdirilməsinə xidmət edir. Yerli-m əhəlli kolorit yaratmaq baxımından dialek- tizml ərin, şivə və ləhcə sözlərinin özünəməxsus üslubi üstünlükl əri vardır. Belə ki, yazıçı yaratdığı surətin müəy- y ən bir əraziyə mənsub olduğunu bildirmək üçün onun nitqin ə həmin əraziyə məxsus dil vahidləri, o cümlədən dialektizml ər daxil edir. Tədqiqat göstərir ki, yazıçı “Dost- luq qalası” romanının dilində, əsasən, Şirvan mahalı, xüsusil ə İsmayıllı rayonu şivələrinə aid dialektizmlərdən daha çox b əhrələnib. Bu isə, hər şeydən əvvəl, yazıçının özünün h əmin rayonda doğulub boya-başa çatması ilə, bu rayonun özün əməxsus dil faktlarına daha çox bələd olması il ə əlaqədardır: Az ərbaycan dili məsələləri 221 Mahmud üstüörtülü d ə olsa, sözarası bunu bir neçə d əfə çıtızmışdı (I, 315); Uşaqlar: “Hə, gedək bir az çimir el əyək”, - deyib qalxdılar (III, 136). Çıtızmağ sözü əsasən İsmayıllı dialektində işlənir; sezdirm ək, gizlincə duydurmaq mənalarını ifadə edir 69 . Çimir sözü d ə İsmayıllı dialektinə məxsusdur: mürgü, az yuxu m ənalarını bildirir 70 . Yerli kolorit, m əkan haqda t əsəvvür yaradarkən, belə sözləri təhkiyəyə gətirməkdə mü əllif, əlbəttə ki, haqlıdır. Müəllif bu sözlər vasitəsi ilə yerli kolorit yaratmışdır. Yeri gəlmişkən onu da qeyd et- m ək lazımdır ki, həmin dialektizmlər müəyyən bir əraziyə m əxsus olsalar da, mənası cümlə, mətn içərisində oxucuya d ərhal aydın olur. B ədii əsərlərdə dialektizmlərin işlənməsi bir qayda olaraq üslubi t ələbdən irəli gəlir. Yazıçı müəyyən bir ərazidə doğulmuş şəxsi əsəri üçün qəhrəman kimi alırsa, t əbii ki, onun nitqində həmin mühitə, şəraitə və zonaya aid dil xüsusiyy ətlərini, dialekt sözləri, ləhcə, şivə ünsürlərini d ə qoruyub saxlamalıdır. Bu, surətin danışıq manerasını, şəxsiyyətini, onun həyata baxışını müəyyənləşdirməyə geniş imkanlar açır. B əzən müəllif bu cür dialektizmləri özünün təhkiyə dilin ə də daxil edir və bu zaman yazıçı özü ilə ədəbi qəh- r əmanlar arasında birlik, vəhdət yaradır. Sanki bədii m ətnin bu yolla dil bütövlüyünü qoruyub saxlamağa, üslub tamlığına nail olur: “Qapı açıldı. İçəri ahıl bir arvad girdi” (III, 118). “Dostluq qalası” romanında arxa cəbhənin təsvirinə, müharib ə dövrü Azərbaycan kəndinin həyat və güzəranına 69 Az ərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti, səh.448. 70 Yen ə orada, səh.444. Misir S əfərov 222 da geniş yer verilib. Azərbaycan kəndini, xüsusilə təsvir etdiyi milli ərazidə yaşayan xalqın ictimai təcrübəsini göz əl bilən yazıçı öz realist təsvirlərində dialektizmlərdən geniş faydalanmışdır. Həmin dialektizmlər, qeyd edək ki, ümumişlək xarakterlidir və mənaları oxucuya tez çatır. M əsələn; Bir az da söhbət etdikdən sonra, Maral maşının g əlib-gəlmədiyini bilmək üçün doqqaza sarı gedəndə bird ən Məstan ona yaxınlaşdı (III, 273); Qaranlığa və toza fikir verm ədən həyətə palaz döşədilər, döşəkçə saldılar (III, 268); Artırmada taxta çarpayı vardı (III, 150); Vaxtında yığıb lavaşana eləməsələr, qax qurutmasalar bunu yığıb-yığışdırmaq olmayacaq (III, 183). Misallardakı dialektizmlər (doqqaz, döşəkçə, artırma, lavaşana) kənd həyatına və məişətinə aid olub, ədəbi dili- miz üçün işlək və kütləvi olmasa da, mətn daxilində m ənaca oxucuya tez çatır, bədii təsəvvürün tamlığına əsla x ələl gətirmir. Dialektizmlərin funksional rolundan danı- şarkən prof.S.Cəfərov yazır: “Hər hansı bir rayonun və ya yaşayış məntəqəsinin həyatını daha real və qabarıq şəkildə verm ək, əsərdə ayrı-ayrı surəti canlandırmaq üçün yazıçı o yerin v ə ya surətin mənsub olduğu şivə xüsusiyyətlərin- d ən geniş istifadə edə bilər” 71 . Müşahidələr göstərir ki, Ə.Əbülhəsən canlı xalq dilini mük əmməl bilən, ondan yaradıcı surətdə faydalanan s ənətkarlarımızdandır. Tam inamla demək olar ki, ədəbi dilimi zi, onun lüğət fondunu dialektizmlər hesabına zən- ginl əşdirmək işində böyük xidmət göstərən ədiblərimiz sırasında Əbülhəsənin yazıçı əməyi olduqca böyükdür. Bütün bunlar is ə yazıçının öz doğma dilinə, bu dilin ayrı- ayrı qatlarına yaxından bələd olduğunu və həm də bu 71 S.C əfərov. Müasir Azərbaycan dili (leksika). Bakı, 1982, səh.80. Yüklə 1,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|