Moliyaviy investitsiyalarni hisobga olish

Investitsayalarni hisobga olish
Reja:

1. 
   Umumiy qoidalar
   
2. 
   Amal qilish sohasi
   
3. 
   Moliyaviy investitsiyalarni tasniflash
   
4. 
   Investitsiyalarning balans qiymati Qisqa muddatli (joriy) investitsiyalar
   

MOLIYAVIY INVESTITSIYALARNI HISOBGA OLISH
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI BUXGALTERIYA HISOBI MILLIY STANDARTI
12-SON BHMS
[O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 1999-yil 16-yanvarda 596-son bilan davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan]
Umumiy qoidalar
1. Mazkur Buxgalteriya hisobining milliy standarti (BHMS) “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuniga asosan ishlab chiqilgan va O‘zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobini normativ tartibga solish elementi bo‘lib hisoblanadi.
Maqsad
2. Mazkur standartning maqsadi moliyaviy investitsiyalarni hisobga olish usulini aniqlash va xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy hisobotlarida investitsiyalar bo‘yicha axborotlarni yoritib berish hisoblanadi.
Amal qilish sohasi
3. Mazkur standart xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan moliyaviy investitsiyalarni buxgalteriya hisobida va ular to‘g‘risidagi axborotlarni yoritib berish uchun qo‘llanilishi lozim.
4. Xo‘jalik yurituvchi subyekt moliyaviy investitsiyalarni mazkur standartning 7 — 28-bandlarida bayon qilingan tartibga muvofiq yuritadi va ular quyidagi masalalarni o‘z ichiga oladi:
4.1. Moliyaviy investitsiyalarni (qisqa muddatli va uzoq muddatli) toifalariga qarab tasniflash;
4.2. Moliyaviy investitsiyalar qiymatini aniqlash va ularni moliyaviy hisobotlarda aks ettirish;
4.3. Moliyaviy investitsiyalarni bir toifadan boshqasiga o‘tkazish;
4.4. Moliyaviy investitsiyalar qiymatining qaytarilmaydigan pasayishi.
5. Mazkur standartda quyidagilar ko‘rib chiqilmaydi:
5.1. Foizlar, royalti, dividendlar va ijara haqi shaklidagi investitsiyalar bo‘yicha olingan daromadlarni tan olish asoslari (BHMS “Asosiy xo‘jalik faoliyatidan olingan daromadlar” ga va BHMS “Lizing hisobi” ga qarang);
5.2. Shu’ba jamiyatlarga investitsiyalar (BHMS “Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlar va shu’ba jamiyatlarga investitsiyalarni hisobga olish” ga qarang);
5.3. Birgalikda faoliyatga investitsiyalar (BHMS “Birgalikda faoliyatdagi ishtirok ulushini moliyaviy hisobotda aks ettirishga” qarang);
5.4. Gudvill, patentlar, savdo markalari va shunga o‘xshash boshqa nomoddiy aktivlar;
5.5. BHMS “Lizing hisobi” da keltirilgan ta’rifga mos keladigan moliyaviy lizing.
Atamalar
6. Mazkur standartda foydalanilgan atamalar:
Moliyaviy investitsiyalar — xo‘jalik yurituvchi subyekt tasarrufidagi (foiz, royalti, dividend va ijara haqi shaklida) daromad olishga mo‘ljallangan, investitsiya qilingan kapital qiymatining ortishi yoki investitsiya qiluvchi kompaniyaning boshqa naf olish uchun foydalanadigan aktivlar.
Qisqa muddatli (joriy) investitsiyalar — muomalada bo‘lish muddati 12 oydan oshmaydigan oson realizatsiya qilinadigan investitsiyalar.
Uzoq muddatli investitsiyalar — qisqa muddatli (joriy) investitsiyadan tashqari barcha investitsiyalar.
Ko‘chmas mulkka investitsiya — investitsiya qiluvchi subyektning yoki investitsiya qiluvchi subyekt guruhiga kiruvchi boshqa subyektning ishlab chiqarish faoliyati davomida foydalanilmaydigan yer maydonlariga yoki imoratlarga investitsiyalar.
Joriy qiymat — bir-biriga qaram bo‘lmagan, lekin sotib olishni xohlagan xabardor xaridor bilan sotishni xohlayotgan xabardor sotuvchi o‘rtasida aktiv almashtiriladigan summa.
Bozor qiymati — bu investitsiyalarning aktiv bozorda aniqlanadigan summasi.
Bozordagi — bozor qiymati(yoki bozor qiymatini hisoblash imkonini beradigan boshqa biror ko‘rsatkich) aniqlanadigan aktiv bozorning mavjudligini bildiradi.
Moliyaviy investitsiyalarni tasniflash
7. O‘zining moliyaviy hisobotlarida aylanma mablag‘lar va uzoq muddatli aktivlar o‘rtasidagi tafovutni ko‘rsatuvchi xo‘jalik yurituvchi subyektlar egalik qilish muddati 1 yilgacha bo‘lgan qisqa muddatli (joriy) moliyaviy investitsiyalarni aylanma mablag‘ sifatida, egalik qilish muddati 1 yildan oshadigan uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalarni esa uzoq muddatli aktivlar sifatida ko‘rsatishlari kerak.
8. O‘zining balanslarida qisqa muddatli va uzoq muddatli investitsiyalarni farqlamaydigan xo‘jalik yurituvchi subyektlar mazkur standartning 13 va 15-bandlariga muvofiq investitsiyalarni baholash va balansdagi qiymatini aniqlash maqsadlarida farqlashlari kerak.
Moliyaviy investitsiyalarni baholash
9. Moliyaviy investitsiyalarni xarid qilishda sotib olish qiymati bo‘yicha baholanadi va bu qiymatga brokerlar xizmati uchun to‘langan haq, bank xizmati uchun to‘lovlar, bojlar va boshqa xarajatlar kiritiladi.
10. Agar investitsiya to‘laligicha yoki qisman aksiyalarni emissiya qilish yoki boshqa qimmatli qog‘ozlar chiqarish yo‘li bilan xarid qilinayotgan bo‘lsa, u holda xarid qilish qiymati chiqarilgan qimmatli qog‘ozlarning nominal qiymatiga emas, balki ularni joriy qiymatiga teng bo‘ladi. Agar investitsiya to‘laligicha yoki qisman boshqa aktivga almashtirish yo‘li xarid qilinayotgan bo‘lsa, u holda uning xarid qiymati berilayotgan aktivning joriy qiymati bo‘yicha aniqlanadi.
11. Xarid qilingan paytgacha bo‘lgan davr uchun foizlar ulushi hisoblangan dividendlarni o‘z ichiga olgan qiymat bo‘yicha xarid qilingan moliyaviy investitsiyalar xaridor tomonidan sotuvchiga to‘langan foizlar summasini chiqarib tashlab, xarid qiymati bo‘yicha hisobga olinadi.
12. Qarz qimmatli qog‘ozlarga investitsiyalarning xarid qiymati bilan to‘lash qiymati o‘rtasidagi tafovut (diskont yoki xarid qilishdagi mukofot) investitsiyalar bo‘yicha doimiy daromad mavjud bo‘lishi uchun investor tomonidan xarid qilingan paytdan boshlab qarz to‘langunga qadar hisobdan chiqarib boriladi.
Investitsiyalarning balans qiymati Qisqa muddatli (joriy) investitsiyalar
13. Qisqa muddatli (joriy) aktivlar sifatida tasnif qilingan investitsiyalar buxgalteriya balansida quyidagicha hisobga olinishi kerak:
13.1. Bozor qiymati;
13.2. Xarid qiymati va bozor qiymatidan iborat ikki qiymatning eng kichigi bo‘yicha hisobga olinishi kerak.
Agar qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalar xarid qiymati va bozor qiymatlaridan eng kichigi bahosi bo‘yicha hisobga olinadigan bo‘lsa, balans qiymati investitsiya portfelining umumiy qiymati asosida yoki investitsiyalar turlari bo‘yicha yoxud alohida investitsiyalar asosida aniqlanadi.
14. Qisqa muddatli investitsiyalar bozor qiymatining o‘zgarishidan keladigan daromad yoki zarar, sodir bo‘lgan hisobot davrida tan olinadi.
Uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalar
15. Uzoq muddatli aktivlar sifatida tasnif qilingan investitsiyalar buxgalteriya balansida quyidagicha hisobga olinishi kerak:
15.1. Xarid qiymati bo‘yicha:
15.2. Qayta baholashni hisobga olgan qiymat bo‘yicha;
15.3. Investitsiya portfeli usuli bo‘yicha aniqlangan, xarid qiymati va bozor qiymatidan eng kichigi bahosi bo‘yicha hisobga olinadi.
16. Uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalarni qayta baholash uchun qayta baholashni amalga oshirish davriyligini, shu jumladan uzoq muddatli investitsiyalar toifalarini aniqlash zarur.
17. Balans qiymatining vaqtincha pasayishini istisno etgan holda investitsiyalar qiymati pasayganda barcha uzoq muddatli investitsiyalarning balans qiymati pasaytiriladi. Bunday pasaytirish har bir alohida moliyaviy qo‘yilma bo‘yicha aniqlanadi va tayyorlanadi.
18. Uzoq muddatli investitsiyalar xarid qiymati bo‘yicha hisobga olinadi. Uzoq muddatli investitsiyalarning qiymati qaytarilmaydigan, pasaygan, pasayib borgan hollarda bu investitsiyalarning balans qiymati har bir investitsiya bo‘yicha alohida kamaytirilishi kerak. Bunda xatarning turlari, investitsiya qilinayotgan subyektda investorning ulushi e’tiborga olinadi.
19. Uzoq muddatli investitsiyalar balans qiymatining vaqtincha pasayishi hisobda aks ettirilmaydi. Qiymat pasayishining boshqa hollari 21-bandda ko‘rib chiqiladi.
Moliyaviy investitsiyalar balans qiymatini qayta baholash
20. Qisqa muddatli (joriy) investitsiyalarni bozor qiymati bo‘yicha hisobga oluvchi xo‘jalik yurituvchi subyekt hisob siyosatida investitsiyalar balans qiymatining kamayishi yoki ko‘payishini quyidagicha aks ettiradi:
20.1. Daromad yoki xarajat sifatida;
20.2. 21-bandga muvofiq ravishda.
21. Uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalarni qayta baholash natijasidagi qo‘shimcha baholash summasi xususiy kapitalga qayta baholashdan daromad sifatida qo‘shiladi. Moliyaviy investitsiyalar qiymati pasayganda kamaytirish xususiy kapitalda aks ettirilgan o‘sha investitsiyalarni qo‘shimcha baholash summasi hisobidan amalga oshiriladi. Agar moliyaviy investitsiyalar qiymatini kamaytirish summasi qayta baholashdan olingan daromad summasidan oshsa, bu farq xarajat sifatida tan olinishi kerak. Qiymati pasaytirilgan investitsiyalarni qo‘shimcha baholash miqdori shu investitsiyalardan kelgan zarar qoplangandan so‘ng xususiy kapital ko‘payishiga kiritiladi.
Moliyaviy investitsiyalarni sotish va o‘tkazish
22. Investitsiyalarni sotishda sotishdan olingan tushum bilan balans qiymati o‘rtasidagi farq tegishli xarajatlarni (broker yoki diler xizmati haqi) chiqarib tashlangandan so‘ng daromad yoki xarajat sifatida tan olinadi.
Agar qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalar balansda portifel usuli bo‘yicha xarid qiymati yoki bozor qiymatidan iborat ikki qiymatning eng pasti bo‘yicha hisobga olingan bo‘lsa, ularni sotishda daromad yoki zarar realizatsiya narxi bilan xarid narxi o‘rtasidagi farq sifatida aniqlanadi.
Agar investitsiya ilgari qayta baholangan yoki bozor qiymati bo‘yicha hisobga olingan, balans qiymati esa qo‘shimcha baholash qiymatini hisobga olgan holda ko‘paytirilgan bo‘lsa, xo‘jalik yurituvchi subyekt hisob siyosatini tasdiqlashi yoki qo‘shimcha baholashni qoldiq summasini daromad schyotiga kreditlashi yoxud uni taqsimlanmagan foyda hisobiga o‘tkazishi kerak. Bu hisob siyosati 3-sonli BHMS “Moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot”ga muvofiq qo‘llanilishi kerak.
23. Agar qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalar ikki qiymatning: xarid qiymati bilan bozor qiymatining eng kichigi bo‘yicha hisobga olinadigan bo‘lsa, uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalarni qisqa muddatli (joriy) investitsiyalarga o‘tkazish ham ikki qiymat: xarid qiymati bilan balans qiymatining eng kichigi bo‘yicha amalga oshiriladi.
24. Agar uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalar ilgari qayta baholangan bo‘lsa, ularni qisqa muddatli (joriy) investitsiyalar toifasiga o‘tkazishda va bu qisqa muddatli (joriy) moliyaviy investitsiyalar bozor qiymati bo‘yicha hisobga olingan bo‘lsa, qayta baholash qiymati balans qiymatidan chiqarib tashlanishi kerak.
Agar qisqa muddatli investitsiyalar bozor qiymatidagi o‘zgarish daromadga kiritiladigan bo‘lsa, qo‘shimcha baholashning qolgan har qanday miqdori daromadga o‘tkazilishi kerak.
25. Qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalarni uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalar toifasiga o‘tkazish xarid qilish qiymati va bozor qiymatidan eng kichigi bo‘yicha yoki bozor qiymati bo‘yicha, agar investitsiya ilgari shu qiymat bo‘yicha hisobga olingan bo‘lsa, amalga oshiriladi.
Investitsiyalar bo‘yicha operatsiyalardan moliyaviy natijalar
26. Moliyaviy natijalarga quyidagilar kiritiladi:
26.1. Moliyaviy investitsiyalar bo‘yicha quyidagi ko‘rinishdagi daromadlar/xarajatlar:
26.1.1. Uzoq muddatli va joriy investitsiyalar bo‘yicha foizlar, royalti, dividendlar va ijara haqlari;
26.1.2. Qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalarni sotishdan daromadlar va zararlar;
26.1.3. 20-bandga muvofiq, bozor qiymati bo‘yicha hisobga olingan qisqa muddatli (joriy) moliyaviy investitsiyalar bo‘yicha realizatsiya qilinmagan daromadlar va zararlar;
26.1.4. Xarid qiymati va bozor qiymatidan iborat ikki qiymatning eng kichigi bo‘yicha baholangan qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalarni taqdim qilish uchun talab qilinadigan bozor qiymatining kamaytirilishi va bunday kamaytirishning qaytadan tiklanishi;
26.2. Uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalar qiymatining vaqtincha pasayishini istisno qilgan holda balans qiymatining kamayishi va bunday qisqarishlarning qoplanishi;
26.3. 22-bandga muvofiq hisoblangan uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalarni sotishdan daromadlar va zararlar.
Soliqlar
27. Mazkur standartni qo‘llanish natijasida yuzaga keladigan soliq oqibatlarini hisobga olish O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksiga muvofiq amalga oshiriladi.
Yoritib berish
28. Moliyaviy hisobotlarda quyidagilar yoritib berilishi lozim:
28.1. Hisob siyosati, quyidagilar uchun:
28.1.1. Moliyaviy investitsiyalarning balans qiymatini aniqlash;
28.1.2. Bozor qiymati bo‘yicha hisobga olingan qisqa muddatli (joriy) moliyaviy investitsiyalarning bozor qiymatidagi o‘zgarishlarni aks ettirish;
28.1.3. Qayta baholangan moliyaviy investitsiyalarni sotishda qo‘shimcha baholash summasini aks ettirish;
28.2. Quyidagi ko‘rinishda olingan daromadga kiritilgan katta miqdordagi summalar:
28.2.1. Uzoq muddatli va qisqa muddatli (joriy) moliyaviy investitsiyalar bo‘yicha foizlar, royalti, dividendlar va ijara haqlari;
28.2.2. Qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalarni sotishdagi daromadlar va zararlar;
28.2.3. Bunday moliyaviy investitsiyalar qiymatidagi o‘zgarishlar;
28.3. Realizatsiya qilinayotgan investitsiyalarning bozor qiymati, agar ular balansda bozor qiymati bo‘yicha hisobga olinmagan bo‘lsa;
28.4. Ko‘chmas mulkka moliyaviy investitsiyalarning joriy qiymati, agar ular uzoq muddatli investitsiya sifatida hisobga olingan bo‘lsa va joriy qiymati bo‘yicha aks ettirilmasa;
28.5. Investitsiyalarga muhim cheklashlar yoki investitsiyalarni realizatsiyasidan daromad va tushumni o‘tkazish;
28.6. Qayta baholash summasi bo‘yicha hisobga olingan uzoq muddatli investitsiyalar uchun:
28.6.1. Qayta baholash o‘tkazilishini davriyligini aniqlash siyosati;
28.6.2. So‘nggi marta qayta baholangan sana;
28.6.3. Qayta baholash asosi va tashqi baholovchini jalb etish fakti;
28.7. Davr ichida bahosining oshirilishi summasidagi o‘zgarishlar hamda bu o‘zgarishlarning tavsifi;
28.8. Asosiy faoliyati investitsiya faoliyatidan iborat bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun investitsiya portfelini tahlil qilish. KREDIT UYUSHMALARIDA BUXGALTERIYA HISOBINI YURITISH TO‘G‘RISIDAGI YO‘RIQNOMANI TASDIQLASH HAQIDA
[O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2011-yil 9-iyunda ro‘yxatdan o‘tkazildi, ro‘yxat raqami 2234]
O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida” (O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1995-y., 12-son, 247-modda), “Kredit uyushmalari to‘g‘risida” (O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 2002-y., 4-5-son, 65-modda), “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi (O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1996-y., 9-son, 142-modda) qonunlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010-yil 26-noyabrdagi PQ-1438-son “2011 — 2015-yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish va barqarorligini oshirish hamda yuqori xalqaro reyting ko‘rsatkichlariga erishishning ustuvor yo‘nalishlari to‘g‘risida”gi qaroriga (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2010-y., 48-son, 442-modda) muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvi qaror qiladi:
1. Kredit uyushmalarida buxgalteriya hisobini yuritish to‘g‘risidagi yo‘riqnoma ilovaga muvofiq tasdiqlansin.
2. Markaziy bank Boshqaruvining 2002-yil 30-noyabrdagi 26/4-son “Kredit uyushmalarida buxgalteriya hisobini yuritish to‘g‘risidagi yo‘riqnomani tasdiqlash haqida”gi qarori (ro‘yxat raqami 1228, 2003-yil 27-mart) (O‘zbekiston Respublikasi vazirliklari, davlat qo‘mitalari va idoralarining me’yoriy hujjatlari axborotnomasi, 2003-y., 5-6-son) o‘z kuchini yo‘qotgan deb hisoblansin.
3. Mazkur qaror O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan kundan boshlab o‘n kun o‘tgandan keyin kuchga kiradi.
Markaziy bank raisi F. MULLAJONOV
Toshkent sh.,
2011-yil 30-aprel,
13/6-son
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2011-yil 30-apreldagi 13/6-son qaroriga
ILOVA
Kredit uyushmalarida buxgalteriya hisobini yuritish to‘g‘risida
YO‘RIQNOMA
Ushbu Yo‘riqnoma O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida” (O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1995-yil, 12-son, 247-modda), “Kredit uyushmalari to‘g‘risida” (O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 2002-yil, 4-5-son, 65-modda), “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi (O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1996-yil, 9-son, 142-modda) qonunlariga muvofiq kredit uyushmalarida buxgalteriya ishlarini tashkil qilish, buxgalteriya hisobi va hisobotini yuritish hamda nazorat qilish tartibini belgilaydi.
I bob. Umumiy qoidalar
1. Ushbu Yo‘riqnomada buxgalteriya hisobining tamoyillari asosida kredit uyushmalarida moliyaviy operatsiyalarning hisobini yuritish va nazorat qilish qoidalari, buxgalteriya apparati tuzilishi, hujjatlar aylanmasini yo‘lga qo‘yish usullari hamda buxgalteriya hisobotini tuzish nazarda tutilgan.
2. Ushbu Yo‘riqnomada quyidagi tushunchalardan foydalaniladi:
bosh kitob — kredit uyushmalari operatsiyalari hisobini yuritish, tahlil qilish, guruhlash va ularga doir hisobotlarni tuzishda qo‘llanadigan hisobvaraqlar ro‘yxatidan iborat kitob;
boshlang‘ich qiymat — barpo etish (qurish yoki qurib bitkazish)ga yoki aktivlarni sotib olishga, to‘langan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar, shuningdek, aktivdan belgilangan maqsadda foydalanish uchun uni ishchi holatiga keltirish, yetkazib berish va montaj qilish, o‘rnatish, foydalanishga topshirish va boshqa xarajatlar bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan haqiqiy xarajatlar summasi;
buxgalteriya apparati — kredit uyushmasining pul hisob-kitob hujjatlarini rasmiylashtirish, operatsiyalarni nazoratdan o‘tkazish hamda ularni hisobga olish kitoblarida qayd etish bilan shug‘ullanuvchi xodimlar guruhi;
dividend — kredit uyushmasi tomonidan zarur ajratmalar va zaxiralar (fondlar) shakllantirilgandan so‘ng, moliyaviy yil yakuni bo‘yicha a’zolar umumiy yig‘ilishi qaroriga muvofiq uning a’zolari o‘rtasida a’zolarning paylari bo‘yicha taqsimlanadigan sof foydaning va/yoki o‘tgan yillardagi taqsimlanmagan foydaning bir qismi;
yordamchi kitob — bosh kitob hisobvaraqlariga ochiladigan shaxsiy hisobvaraqlar, shuningdek alohida mablag‘lar turi va qimmatliklar bo‘yicha yuritiladigan kartochka, kitob yoki jurnallar;
foizlarni o‘stirmaslik — hisoblangan foizli daromadlarni to‘liq olish ehtimoli mutlaqo qolmagan va/yoki asosiy qarz summasini to‘liq olish mumkin bo‘lmagan taqdirda, aktivga hisoblash usulini qo‘llashning to‘xtatilishi;
shaxsni tasdiqlovchi hujjat — O‘zbekiston Respublikasi fuqarosining pasporti, 16 yoshga to‘lmagan fuqarolarning tug‘ilganlik to‘g‘risidagi guvohnomasi, harbiy xizmatchilarning harbiy qismlar va harbiy muassasalar qo‘mondonligi tomonidan beriladigan shaxsiy guvohnomalar yoki harbiy biletlar (harbiy xizmatga majbur fuqarolarning harbiy bileti bundan mustasno), xorijiy fuqarolarning milliy pasporti (qonun hujjatlariga muvofiq xorijiy fuqarolar tegishli ichki ishlar organlari tomonidan ro‘yxatga olinishi lozim) yoki O‘zbekiston Respublikasida yashash guvohnomasi yoxud diplomatik pasporti yoki O‘zbekiston Respublikasida akkreditatsiya qilinganligini tasdiqlovchi akkreditatsiya kartochkasi, fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarning O‘zbekiston Respublikasida yashash guvohnomasi;
haqqoniy qiymat — aktivning bozor qiymati yoki baholovchi tashkilot tomonidan aniqlanadigan qiymatdir.
3. Kredit uyushmasi faoliyatida hujjatlarning o‘tish tartibi bosh buxgalter tomonidan kredit uyushmasining ish xususiyatlari hisobga olinib, mazkur Yo‘riqnomada nazarda tutilgan hujjatlar aylanishining asosiy qoidalariga amal qilingan holda belgilanishi mumkin.
Kredit uyushmasi O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlari va mazkur Yo‘riqnomaga muvofiq o‘z hisob siyosatini ishlab chiqishi, tasdiqlashi va amalda qo‘llashi lozim.
4. Kredit uyushmasining ijro etuvchi organi rahbari (keyingi o‘rinlarda kredit uyushmasi rahbari deb yuritiladi) hamda bosh buxgalteri mazkur Yo‘riqnomada belgilangan buxgalteriya hisobini yuritish talablariga rioya qilgan holda hisobotlarni o‘z vaqtida tayyorlanishiga javobgardir.
5. Kredit uyushmasida operatsiyalar hisobini balans hisobvaraqlarida aks ettirish “Kredit uyushmalarida buxgalteriya hisobi hisobvaraqlar rejasi”ga (ro‘yxat raqami 1944-son, 2009-yil 20-aprel) (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2009-yil, 17-son, 216-modda) muvofiq amalga oshiriladi.
II bob. Kredit uyushmalarida buxgalteriya ishi va hujjatlar aylanishini tashkil etish
1-§. Kredit uyushmalari buxgalteriya apparatining tuzilishi, ish kuni va hujjatlar aylanishini tashkillashtirish
6. Kredit uyushmasining buxgalteriya apparati kredit uyushmasining bosh buxgalteri tomonidan boshqariladi. Bosh buxgalter Kredit uyushmasining bosh buxgalteri to‘g‘risidagi nizom (mazkur Yo‘riqnomaning 1-ilovasi) asosida ish olib boradi.
7. Buxgalteriya apparati xodimining xizmat majburiyatlari lavozim yo‘riqnomalarida yozma ko‘rinishda aks ettirilib, ularning nusxalari tegishli xodimlarga imzo qo‘ydirib beriladi.
Buxgalteriya apparati xodimiga qo‘shimcha vazifalar kredit uyushmasining rahbari buyrug‘iga muvofiq amalga oshiriladi.
8. Kredit uyushmasi operatsiyalari hisobining yuritilishini va hisobotlar tuzilishini tashkil etish kredit uyushmasining rahbariga yuklatiladi.
9. Bosh buxgalter zimmasiga umumiy nazoratni amalga oshirish hamda kunlik buxgalteriya va kassa ishlarining belgilangan tartibiga amal qilinishini kuzatib borish, shuningdek, bosh va yordamchi kitoblarda operatsiyalarni qayd etish, tegishli buxgalteriya hisobi hisobotlarini tuzish ishlariga rahbarlik qilish yuklatiladi. Kredit uyushmasining bosh buxgalteri ishda bo‘lmagan vaqtda, ushbu vazifalar kredit uyushmasi rahbarining buyrug‘iga asosan uning o‘rinbosariga topshiriladi.
10. Buxgalteriya apparati xodimlarining ish kunini tashkillashtirish quyidagi talablarga muvofiq o‘rnatiladi:
hisob-kitob hujjatlari shu kunning o‘zida qabul qilinishi, belgilangan tartibda rasmiylashtirilishi, amaliyot kuni davomida buxgalteriya hisobi hisobvaraqlarida aks ettirilishi;
amaliyot kuni tugaganidan so‘ng kunlik balans hisoboti tuzilishi lozim.
11. Kredit uyushmalari elektron balans hisobotini O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankiga (keyingi o‘rinlarda Markaziy bank deb yuritiladi) keyingi ish kunidan kechiktirmagan holda, Markaziy bank tomonidan belgilangan tartibda jo‘natadi.
12. Kredit uyushmalarida ish kuni operatsiyalar buxgalteriya hisobida to‘liq aks ettirilganidan, kunlik balans hisoboti tuzilganidan hamda ushbu hisobot kredit uyushmasining rahbari va bosh buxgalteri tomonidan imzolanganidan so‘ng yakunlanadi.
Kredit uyushmasining rahbari va bosh buxgalteri balans va boshqa hisobotlarni o‘z vaqtida hamda haqqoniy tuzilishi uchun javobgardir.
13. Har bir kredit uyushmasida uning rahbari tomonidan tasdiqlangan hujjatlar aylanishi jadvali tuziladi. Jadvalda hujjatlarning barcha ko‘rib chiqish jabhalari bo‘yicha o‘tish tartibi belgilanadi.
2-§. Ichki nazoratni tashkil etish
14. Moliyaviy operatsiyalar amalga oshirilganda ushbu operatsiyalarni amalga oshirish uchun asos bo‘luvchi birlamchi hujjatlarning to‘g‘ri rasmiylashtirilganligi, mablag‘lar va qimmatliklarning but saqlanganligi nazorat qilinishi lozim.
15. Buxgalteriya xodimi hujjatni to‘g‘ri rasmiylashtirilganligi, barcha rekvizitlar to‘g‘ri ko‘rsatilganligini va kredit uyushmasi a’zosining imzosi berilgan namunalarga mos kelishini tekshiradi hamda imzosi bilan tasdiqlaydi.
16. Kirim va chiqim kassa operatsiyalari ustidan nazorat kredit uyushmasi rahbarining buyrug‘i asosida maxsus ajratilgan buxgalter-nazoratchi (keyingi o‘rinlarda nazoratchi deb yuritiladi) tomonidan, agar kredit uyushmasida ushbu lavozim nazarda tutilmagan bo‘lsa kredit uyushmasi rahbari yoki uning buyrug‘i asosida kredit uyushmasi rahbarining o‘rinbosari tomonidan amalga oshiriladi. Nazoratchi tomonidan amalga oshirilayotgan operatsiyalarning to‘g‘riligi hamda hujjatlarning to‘g‘ri rasmiylashtirilganligi, xato va kamchiliklarning yo‘qligi tekshiriladi.
17. Kassa operatsiyalarining hisobi va kredit uyushmasi a’zolari hisobvaraqlarida aks ettirish faqat kredit uyushmasining kassasiga naqd pul haqiqatda kirim qilinganidan yoki chiqim qilinganidan so‘ng amalga oshirilishi lozim.
18. Kredit uyushmasining kassiri kirim va chiqim kassa hujjatlarini imzolash vakolatiga ega bo‘lgan buxgalteriya xodimlarining imzo namunalari bilan, kirim va chiqim kassa operatsiyalarini rasmiylashtirish bilan shug‘ullanuvchi buxgalteriya xodimlari esa — kassirning imzo namunalari bilan ta’minlangan bo‘lishlari shart.
Imzo namunalari kredit uyushmasining rahbari tomonidan tasdiqlanadi. Imzo namunalarini tegishli xodimlarga o‘z vaqtida berish kredit uyushmasining bosh buxgalteri tomonidan amalga oshiriladi.
19. Kredit uyushmasining bosh buxgalteri muhrlar, burchak muhr va blanklardan foydalanish, ularning yo‘qolishi yoki suiiste’molchilik maqsadlarida foydalanish sharoitiga imkon bermaslik uchun tegishli ravishda ularning saqlanishini ta’minlashi shart.
Kredit uyushmasi bosh buxgalteri tomonidan muhrlarni ro‘yxatga olish kitobi yuritiladi. Mazkur kitobda muhrlar va burchak muhrlarning hisobi, ularni saqlayotgan xodimlar familiyasi, ismi, otasining ismi, lavozimi va imzosi hamda biriktirilgan muhr yoki burchak muhrlarning izi ko‘rsatiladi.