Mövzu müasir təlim formaları,iş üsulları və texnikaları plan: 1

Mövzu 10
MORFOLOGİYANIN TƏDRİSİ İSMİN, SİFƏTİN, SAYIN, ƏVƏZLİYİN, FEİLİN, ZƏRFİN TƏDRİSİ METODİKASI. MORFOLOJİ TƏHLİLİN APARILMA QAYDASI
Plan
1. Morfologiyanın tədrisi haqqında ümumi məlumat
2. İsmin tədrisi metodikası
3. Sifətin tədrisi metodikası
4. Felin tədrisi mteodikası.
5.Əvəzliyin tədrisi metodikası
6.Morfoloji təhlilin aparılma qaydası
ƏDƏBİYYAT
1.Y.Ş.Kərimov. İbtidai siniflərdə ana dilinin tədrisi metodikası. Bakı, 1997.
2.Orta məktəbdə Azərbaycan dilinin tədrisi metodikası. II hissə, Maarif, 1977.
3.A.Abdullayev. İbtidai məktəbdə Azərbaycan dili tədrisinin metodikası. Bakı, 1962.
4.B.Əhmədov. Azərbaycan dili təltiminin qanunları, prinsipləri və metodları. Bakı, 1974.
5.Y.Kərimov Ana dilinin tədrisi metodikası (dərslik) “Kövsər ”nəşriyyatı
Bakı, 2011,2015
6.Ş.Nəbiyeva Ana dili tədrisi metodikasının aktual problemləri . Bakı,2010
7.A.Məmmədov Azərbaycan dilinin tədrisi tarixi (dərs vəsaiti). Bakı,2011
8.Y.Kərimov Ana dili tədrisi metodikasının nəzəri problemləri . Bakı,2005
9.İbtidai siniflərdə “ Müəllim üçün metodik vəsait”I,II,III,Ivsiniflər üçün

1. 
   Morfologiyanın tədrisi haqqında ümumi məlumat.
   

Qrammatikanın əsas şöbələrindən biri olan morfologiya sözün qrammatik mənalarını öyrənir, söz və onun formalarını tədqiq edir.
Morfologiya təliminin iki bölməsi vardır:

1. 
   Sözün quruluşu və söz yaradıcılığının formaları haqqında təlim.
   
2. 
   Nitq hissələri haqqında təlim.
   

Morfologiyadan ibtidai kurs şagirdlərdə dilin əsas elementlərinə – sözün quruluş və formalarına şüurlu münasibətin yaranmasına aid anlayışların verilməsini nəzərdə tutur. Burada kök və şəkilçi, şəkilçilərin növləri, nitq hissələri, sualları, qrammatik əlamətləri və s. əhatə olunur.
İbtidai siniflərdə «Nitq hissələri» anlayışı bir neçə il ərzində tədricən mənimsədilir. II sinifdən başlanan sadə təlim III-IV siniflərdə genişləndirilir və elmi məlumat verilir. Şagirdlərə «Nitq hissələri», «İsim», «Sifət», «Say», «Əvəzlik»,«Fel» haqqında anlayışlar aşılanır. Deməli, şagirdlər IV sinfi bitirəndə nitq hissələrinin əsas əlamətlərini öyrənir, əşya, əlamət və keyfiyyət, hərəkət anlayışlarını aydın dərk edirlər.
Ümumiyyətlə, morfologiyanın tədrisi şagirdlərin orfoqrafik savadlılığını inkişaf etdirir, nitq mədəniyyətinin yüksəlməsində böyük rol oynayır. Təfəkkürün inkişafına da xidmət edir.
QEYD: Morfologiya yunanca morfos (forma) və loqos (söz) sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlib. Loqos sözünə bir çox elm adlarında rast gəlmək olar: filologiya, arxeologiya, leksikologiya və s. Ona görə də bu sözü «elm sahəsi» kimi də başa düşmək olar. Dilimizdəki hər bir söz müəyyən nitq hissəsinə aiddir.
Morfologiya nitq hissələrindən, sözlərin tərkibindən və dəyişmə qaydalarından bəhs edilir. Müstəqil Azərbaycan təhsil sisteminin beynəlxalq sistemə inteqrasiyası üçün bu sahədə köklü dəyişikliklər, islahatlar gedir. Azərbaycanda təhsil islahatının əsas prinsipləri demokratikləşdirmə, humanistləşdirmə, diferensiallaşdırma, fərdiləşdirmə, inteqrasiya və humanitarlaşdırmadır. Bunlar şagirdin, hər şeydən əvvəl bir şəxsiyyət kimi formalaşması və hərtərəfli inkişafının həllinə yönəlmişdir. Qeyd olunanların səmərəli həlli üçün təlim prosesinə daim diqqətlə yanaşmaq,qabaqcıl dövlətlərin təcrübəsindən istifadə etmək çox faydalı olardı. Ənənəvi təlim metodları ilə yanaşı, yeni metodlardan isifadə şagirdlərin dərsdə passivliyinin qarşısını alır, şüurlu mənimsəməyə şərait yaradır. Nəticədə, təlim prosesi uşaqda fəallığı, məntiqi düşünməyi, ətrafdakı şeylərə və hadisələrə tənqidi yanaşmağı, müstəqil bilik almağı, fərdi inkişaf etmək bacarığı tərbiyə edir.Son dövrdə Azərbaycanın orta məktəblərində Avropanın inkişaf etmiş bir sıra dövlətlərin təhsil sistemində istifadə olunan interaktiv təlim metodları tətbiq edilir.Bu da öz effektini verir . Bu təlim metodlarından orta məktəbin həm yuxarı , həm də ibtidai siniflərində istifadə edilə bilər .Biz həmin metodların hamısı haqqında deyil, yalnız ibtidai sinifdə nitq hissələrinin tədrisi prosesində istifadə edilməsi mümkün olanlar haqqında danışacağıq.Belələrindən klasteri (şaxələndirmə), dəyirmi masa, Venn diaqramını, iki hissəli gundəlik strategiyasını və s. göstərmək olar. Orta məktəbdə ana dilinin tədrisinin bir sıra məqsəd və vəzifələri var. Ana dilimiz olan Azərbaycan dili yaşadığımız müstəqil Azərbaycan respublikasının dövlət dilidir. Bu dili hər bir azərbaycanlı yaxşı öyrənməli və sevməlidir. Bununla yanaşı, digər fənləri, elmləri öyrənmək üçün də Azərbaycan dili bir açar rolunu oynayır. Ana dilini yaxşı bilmədən tədrisi bu dildə aparılan bütün digər fənləri mənimsəmək qeyri-mümkündür. Deməli, Azərbaycan dilinin yaxşı öyrənilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Orta məktəbdə Azərbaycan dilinin tədrisinin iki başlıca 2 təlim məqsədi var. 1. Şagirdlərdə düzgün yazı savadı aşılamaq; 2. Şagirdlərdə gözəl nitq qabiliyyəti formalaşdırmaq . Bütün bunları həyata keçirmək üçün Azərbaycan dilinin tədrisinə bəsit şəkildə olsa da, ibtidai siniflərdən başlanılır.İbtidai siniflərdə dilin öyrədilməsində nitq hissələri haqqında anlayışların formalaşdırılmasının da böyük əhəmiyyəti vardır. Ibtidai siniflərdə nitq hissələrinin tədrisi ardıcıl şəkildə aparılmalı, istər ana dili, istərsə də oxu dərslərində yeri gəldikcə təkrarlanmalı, əlaqələndirilməlidir. Nitq hissələrinin tədrisi sadədən mürəkkəbə doğru aparılır. Əvvəlcə nitq hissələri haqqına anlayışlar verilməli, növbəti siniflərdə isə proqramda nəzərdə tutulan ayrı-ayrı məlumatlar rabitəli şəkildə öyrədilməlidir. Nitq hisələrinin öyrədilməsi zamanı ənənəvi yollarla yanaşı, interaktiv təlim metodlarından istifadə əverişlidir. Nitq hissələri haqqında yeni məlumatlar verilərkən ənənəvi yollardan istifadə etmək daha məqsədəuyğundur. Bu zamn müəllimin izahı, problem situasiya üsullarından istifadə edə bilər. Şagirdlərin nitq hissələrinin yaxşı mənimsəmələri məqsədi ilə sorğular aparmaq, müqayisə üsulundan istifadə etmək olar. Məsələn, ismin tədrisi başa çatdıqdan sonra şagirdlərin həmin nitq hissəsi ilə bağlı aldıqları bilikləri möhkəmləndirmək məqsədi ilə müəyyən praktik çalışmalar tərtib edilə bilər. Bu zaman şagirdlərin cavabları sinifdə müzakirə edilib, səhvlər şagirdlər tərəfindən düzəldilərsə, bu, daha effektli olar. Artıq ikinci bir nitq hissəsi öyrənildikdən sonra isə müəllim həmin nitq hissəsini əvvəl keçdiyi ilə müqayisə edərək oxşar və fərqli cəhətlərini müəyyənləşdirməyi tapşıra bilər. Bunun üçün müvafiq yeni təlim metodlarından istifadə etmək səmərəli nəticə verər. Bu isə şagirdlərin fəallığını təmin etməklə yanaşı, onların məntiqi təfəkkürünü inkişaf etdirir. Digər tərəfdən isə mövzu şagirdlər tərəfindən daha yaxşı mənimsənilir. Hər bir nitq hissəsinin tədrisi başa çatdıqda bu üsuldan istifadə etmək olar. Klaster (şaxələndirmə)metodu .Klaster hər hansı bir mövzu və ya firkin mümkün qədər açilmasına, şagirdlərin bu ətrafda geniş, sərbəst düşünməsinə 3 yönətlmə, həm də düşünmə mərhələsində istifadə etmək olar. Şaxələndirmə metodunu keçirmək üçün iri ağ kağız götürülür. Kağızın mərkəzində hər hansı termin, söz, cümlə və s.yazılır . Klaster metodundan IV sinifdə nitq hissələrinin tədrisinin yekunlaşdırılması mərhələsində (eləcə də ayri-ayrı nitq hissələri haqqında aldıqları bilikləri möhkəmləndirmək məqsədilə) istifadə etmək olar. Məsələn, müəllim şagirdlərin nitq hissələri haqqında aldıqları bilikləri möhkəmləndirmək məqsədilə qruplara verilmiş kağızın ortasına “nitq hissələri “sözlərini yazır . Qrup şagirdləri onlara verilmiş tapşırığı bildikləri kimi klasterləşdirirlər, sonda müəllim kağızları lövhədən asır və ümumiləşdirir. Nəticədə aşağıdakı formada bir sxem alınır: Dəyirmi masa metodu. Bu zaman da sinif qruplara bölünür. Hər qrupa bir vatman kağızı və qrupun şagirdlərinin sayı qədər rəngli marker verilir. Hər şagird ona verilən rəngli marker ilə yazmalıdır. Yazılı Dəyirmi masa elə metoddur ki, bu zaman tapşırıq yazılmış vərəq qrupun daxilində dairə üzrə daim bir nəfərdən digərinə ötürülür. Məsələn, müəllim şəxs əvəzlikləri nitq hissələri isim nə? hara? kim? sifət necə? nə cür? hansı? əvəzlik fel məsdər şəxsə görə dəyişmə zamanları gələcək zaman keçmiş zaman indiki zaman 4 mövzuya aid hər hansı bir fikri yazır, sonra vərəq qrupa verilir.Qrup şagirdlərinin hər biri mövzu ilə bağlı öz mülahizələrini vərəqə əlavə edir. Məsələn, müəllim kağızın üzərində bir söz yazır: “Oxuyacağam”- şagirdlərdən biri yazır: feldir, o biri yazır: gələcək zamandır, başqası yazır: I şəxsin təkindədir və s. “Dəyirmi masa” metodunda bütün nitq hissələrinin öyrədilməsi zamanı istifadə etmək olar. Konseptsual cədvəl. Bu üsuldan nitq hissələrinin öyrədilib başa çatdıqdan sonra tətbiq edilməsi məsləhətdir. Çünki bu üsulun tətbiqi zamanı 3 və dah çox obyektin müqayisəsi nəzərdə tutulur. Nitq hisələrinin tədrisi zamanı aşağıdakı formada cədvəl qurmaq olar: Qrammatik mənası Hansı suallara cavab olur. Qəbul etdiyi şəkilçilər Isim, əşyanın əlamətini bildirir. Kim? nə? hara? Hal şəkilçiləri sifət əşyanın adını bildirir Necə? nə cür? hansı? ------ Əvəzlik Isim, sifətin yerində işlənir. əvəz etdiyi nitq hissələrinin sualları Hal şəkilçiləri fel əşyanın hərəkətini bildirir. nə edir? nə etmiş? nə edəcək? Zaman, şəxs şəkil- çiləri Venn diaqramı kəsişən iki və daha artıq çevrə üzərində qurulur.Çevrənin üst –üstə düşdüyü hissədə kifayət qədər yer olmalıdır. Həmin hissədə sözü gedən məsələnin ümumi cəhətləri qeyd olunmalıdır. Venn diaqramı vasitəsilə oxşar və fərqli cəhətləri vermək olar.Məsələn, müxtəlif 2 və daha çox nitq hissəsi müqayisə obyekti kimi götürülə bilər.Tutaq ki, isim və fel müqayisə olunur: 5 isim fel Müqayisə üçün dörd nitq hissəsi də götürülə bilər. Bu zaman cevrələrin kəsiyini artırmaq lazım gələcək.Məsələn, isim sifət əvəzlik fel Bu üsullar şagirdlərdə düşünmə, analizetmə bacarığı aşılayır, dərsdə şagird fəallığını təmin edir. Beləliklə, müəllim yaradıcı olmalı, şagirdlərin dilimizi yaxşı öyrənmələri üçün birinci növbədə sevdirməli, ana dilimizin gözəlliyini, ahəndarlığını yeri gəldikcə xatırlatmalıdır. Bildirməlidir ki, doğma dilimiz olan Azərbaycan dili bu gün təkcə respublikamızda deyil, dünyanın 70-dən çox ölkəsində yaşayan həmvətənimizin ünsiyyət vasitəsidir, eyni zamanda, dünyanın inkişaf etmiş dillərindən biridir. Ona görə də Azərbaycan dilini hər bir azərbaycanlı sevməli, qorumalı və öyrənməlidir. Çünki vətəni sevmək, eyni zamanda, ana dilimizi sevmək deməkdir. Bunun üçün isə hələ ibtidai sinifdən ana dili dərslərinin yaxşı təşkil edilməsi, verilən bilik, bacarıq, vərdişlərinin şagirdlər tərəfindən yaxşı mənimsənilməsinə nail olmaq lazımdır. Bu, dilimizin müxtəlif hissələrinin tədrisində də nəzər alınmalı, Fərqli. Əşyanın adını bildirir.kim?nə? hara sualına cavab verir, hallanır. I Fərqli. Əşyanın hərəkətini bildirir,nə edir?nə etmiş? nə edəcək? sualına cavab verirşəxsə zamana görə dəyişir, məsdər forması var. Oxşar, Hər ikisi nitq hissəsidir. Hər ikisinin qram matik mənası var 6 ənənəvi təlim metodları və yeni interaktiv üsullardan kombinə olunmuş şəkildə istifadə edilməlidir..