Mü əllif Ata kişiyev Bəxtiyar Sərhəd oğlu (hüquqşünas, elmi dərəcəsi və elmi adı yoxdur) Redaktor

 
166 
şərtləridir. 
H.V., ictimai h
əyata  əminamanlıq,  qanun-qayda 
g
ətirmək məqsədlərini güdən, dövləti-məqsədəuyğunluqlu, 
düşünülmüş,  səmərəli,  obyektiv  şərtləndirilmiş  davranışın 
növü v
ə ölçüsüdür. 
H.V.-l
ər, ictimaiyyətin  normal  inkişafına  mane  ola 
bil
əcək  özbaşınalığın,  xaosun  və  bütün növ destruktiv 
elementl
ərin qarşısını ala biləcək bir səddir. 
Vergil
ər və  başqa  dövlət ödənişləri vəzifələri  hər 
k
əsdən, qanun tərəfindən müəyyən edilmiş vergiləri və digər 
öd
ənişləri tam həcmdə və vaxtında ödənilməsini tələb edir, və 
qanundan k
ənar ödənişlərin ödəməsini mümkünsüz edir; 
V
ətənə sədaqət vəzifələri - vətənə sədaqətin müqəddəsliyini, 
dövl
ətin Ali hakimiyyət  orqanların  vəzifəli  şəxslərinin 
m
əsuliyyətini (o cümlədən, and içməsini) tərənnüm edir və 
andını  pozan  şəxslər  qarşısında  müəyyən  qadağalar qoyur; 
V
ətəni müdafıə vəzifəsi - vətəni müdafiə etməyi, hərbi xidmət 
keçm
əyi vətəndaşlardan  tələb edir, eyni zamanda hərbi 
xidm
ət keçməyin  mümkün  olmadığı  halda,  alternativ 
xidm
ətlə əvəz edilməsini mümkün edir və s. 
HÜQUQİ YARDIM - 1) (dövlətlər arasmda H.Y. haqqında 
müqavil
ələr) - dövlətlərin ədliyyə orqanlarının (Məhkəmələr, 
Prokurorluq, notariat v
ə  s.) və  digər hüquq mühafizə 
orqanlarının  mülki,  ailə, cinayət və  s.  işləri üzrə  biri-birinə 
(qarşılıqlı)  H.Y.  göstərmək sahəsində  əməkdaşlığı  barədə 
bağladıqları  beynəlxalq müqavilə.  H.Y.  haqqında  müqa-
vil
ələr hər bir dövlətin vətəndaşlarının  digər dövlətin 
ərazisində şəxsi və əmlak hüquqlarının qarşılıqlı tanınmasını 
v
ə  riayət etməsini təmin etmək məqsədini güdür. Müqavilə, 
eyni  zamanda  başqa-başqa  dövlətlərin hüquq mühavizə 
orqanlarının (Məhkəmələrinin) yurisdiqsiyasını qəbul etmək, 
onların qərarlarının, tapşırıqlarının qarşılıqlı olaraq icra etmək 
(lakin, ist
ənilən qərar və ya tapşırıq almış ədliyyə idarəsi öz 

---

 
167 
dövl
ətin qanunvericiliyini tətbiq edə  bilər),  sənədlərin 
qarşılıqlı  göndərmək, cinayətkarları  qarşılıqlı  qaytarmaq, 
hüquqi m
əsləhətləşmə  və  müşavirələr keçirmək və  s. 
m
əsələləri nəzərdə tuta bilər; 2) demokratik, hüquqi, dünyəvi 
dövl
ətlərdə  dövlət tərəfindən vətəndaşlara  (qanunla  nəzərdə 
tutulmuş hallarda pulsuz, yəni dövlət hesabına) verilən, təmin 
edil
ən hüquq; prosesual qanunvericiliyə  uyğun  olaraq,  həbs 
edil
ən, cinayət törədilməsində  ittiham olunan hər bir 
v
ətəndaşa,  onun  razılığı  ilə  dövlət  hesabına  müdafiəçinin 
(v
əkil - “advokat”) cəlb edilməsi. 
 
X 
 
XALQ HAKİMİYYƏTİ – bax demokratiya.  
XAOS  (q
ədim yunan chaos,  chaino-geniş  açıram,  püskürü-
r
əm)  -  cəmiyyətdə, ictimai münasibətlərdə  hökm sürən 
özbaşınalıq,  qanunsuzluq,  qarma-qarışıqlıq,  hərc-mərclik; 2. 
(Q
ədim yunan əsatirində) dünyanın və ondakı həyatın əmələ 
g
əlməsindən daha əvvəl  mövcud  olmuş  qarma-qarışıqlıq, 
qeyri-müt
əşəkkil aləm, ilkin mənası: sonsuz kütlə. 
XARİCİ VƏTƏNDAŞ – bax əcnəbi. 
XARİZMATİK LİDER (yunan charisma-mərhəmət, şəfqət, 
b
ərəkət, nemət, fitri istedad, allah vergisi və  ingilis  leader-
aparıcı,  rəhbər)  –  cəmiyyət tərəfindən  istedadı,  qabiliyyəti 
qeyri-adi (fövq
əltəbii, fitri) olmasına inanılan, nüfuzu qeyri-
şərtsiz qəbul edilən,  şəxsiyyətinə  pərəstiş  edilən  -  ictimai-
siyasi xadim, r
əhbər,  başçı,  yolgöstərən, öndər.  Bu  inam,  
h
əmin  şəxsin (X.L.-in) yüksək səviyyəli təlim-təhsili ilə, 
d
ərin bilik və  zəkası  ilə,  bacarığı,  nailiyyətləri və  bol 
t
əcrübəsi ilə  bərkidilir. Bütün digər apponentləri ilə 
müqayis
ədə  X.L.-in hər tərəfli  üstün  olması  səciyyəvidir. 
X.L., bir qatda olaraq, özünü mür
əkkəb (kritik) sosial-siyasi 
v
əziyyətlərdə,  -  özünün yürütdüyü siyasət ilə, özünün 

---

 
168 
davranışı  və  nitqi ilə  və  nəhayət, cəmiyyəti,  xalqı  idarə  edə 
bilm
əsi ilə biruzə verir.  
XATA (b
əzi mənbələrdə xəta) - şəxsin dövlətə, cəmiyyətə və 
dig
ər şəxslərə qarşı təqsirgarcasına törətdiyi, ictimai təhlükəli 
hüquq pozuntusu. X. -  özünün minimal d
ərəcəli ictimai 
t
əhlükəliyi ilə (zərəri ilə) fərqlənir (cinayət ilə müqayisədə). 
X
ətalar ictimai həyatın  müxtəlif sahələrində  törədilir, 
müxt
əlif təcavüz obyektlərinə  və  hüquqi nəticələrə  malik-
dirl
ər. O, mülki, inzibati və  intizam  hüquq  pozuntularına 
t
əsnif  еdilir. Eyni zamanda, hüquq elmi, prosesual hüquq 
pozuntularını  da  fərqləndirir. Misal: Məhkəməyə  təhkim 
edil
ən şəxsin Məhkəməyə gəlməməsi; Məhkəməyə qarşı hör-
m
ətsizlik və s. 
Cinay
ətə  görə  cəzalar,  yalnız  Məhkəmələr tərəfindən 
t
ətbiq edilə bilər, lakin X.-lara görə cəzaları həm Məhkəmə-
l
ər, həm də  qanunvericilik  aktları  ilə  məxsusi  şərtləndirən 
hallarda, dig
ər vətəndaşlar da tətbiq edə bilərlər. Xəbərdarlıq, 
t
ənbeh, töhmət,  şiddətli töhmət, pul cəriməsi,  əmək haq-
qından  müəyyən  faiz  miqdarında  tutulması  və  s. X.-ya görə 
c
ərimə sanksiyalarıdır. 
XEYRİYYƏ  CƏMİYYƏTLƏRİ  (rus analoqu благо-
творительное  общество)  -  əhali  arasında  mədəni-maarif 
işləri aparan (yəni nə  siyasi, nə  də  kommersiya təmayülli 
olmayan) müxt
əlif istiqamətli (təhsil, incəsənət, kitabxana-
çılıq  və  s.) təşkilatlar.  1905-ci il inqilabdan sonra –  Sovet 
işğalına qədər Azərbaycanda: “Nəşrimaarif”, “Nicat”, “Səfa”, 
“S
əadət”. “Həmiyyət” X.C. –ləri  mövcud  omuşlar.  X.C.-nin 
əsas məqsədləri teatr truppaları təşkil etmək, yoxsul şagird və 
t
ələbələrə  yardım  göstərmək, kitabxana, qiraətxana, məktəb 
açmaq v
ə  s.  olmuşdur.  1919-cu ildə  Bakıda  konkret  peşə 
t
əyinatlı  X.C.  təsis  edilmişlər, o cümlədən: “Müəllimlər 
İttifaqı”,  “Aktyorluq  İttifaqı”,  “Təlim və  tərbiyə  əncüməni”, 
“T
ərəqqi” və s. 

---